Додека трошоците за живот секојдневно раснат, вредноста на минималната потрошувачка кошничка е сé поголема, а просечната плата падна, истовремено,претседателот на Сојузот на синдикатите на Македонија (ССМ), Слободан Трендафилов, предупредува на практиката на исплата на плата „во плик“ која продолжува да биде значителен проблем во земјата, со оглед на тоа што, според информациите кои тој ги сподели, околу 25.000 работници сé уште ја добиваат платата, или дел од неа на овој начин, со што директно се оштетува државниот буџет за сума до 250 милиони евра годишно, што значително придонесува кон развојот на сивата економија и избегнување на даночните обврски.
ЦивилМедиа им постави прашање на неколку универзитетски професори и експерти од областа на економијата за тоа колку ваквата појава, освен по буџетот на државата е опасна и за самите работници, како да се заштитат самите тие, и како поефикасно да се заштити државата?
Д-р Билјана Ташевска, вонреден професор на Економски факултет – Скопје во рамките на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ смета дека оваа практика секако не е во полза на работниците, иако понекогаш тие не се докрај свесни за последиците. Работодавачите на тој начин заштедуваат, односно исплаќаат помал износ на даноци и социјални придонеси за вработените.
Исплатата на целата или дел од платата во готовина, или како што се нарекува „плата во плико“, значи дека на основа на таа плата (или дел од платата) не се исплатени даноци и социјални придонеси за работниците, што го намалува обемот на нивното социјално и пензиско осигурување. Тоа има последица и на подолг рок, односно при пензионирање на работниците, пресметката на износот на пензија ќе се врши врз база на помала основица (платата која формално ја добивал работникот), што ќе значи понизок животен стандард по завршување на работниот век, т.е. во пензионерските денови, вели професорката Ташевска.
Дополнително, таа посочува дека на овој начин се намалува кредитната способност на работниците, бидејќи таа се утврдува според формалниот доход кој го прима работникот. Ваквиот „систем“ на плаќање може да влијае и врз намалување на мотивите за работа на работниците, односно нивната посветеност на работните задачи и да ја намали нивната продуктивност.
Неформалните работници, пак, кои воопшто не се формално пријавени како вработени во формалниот, или пак се ангажирани во неформалниот сектор, не се социјално и пензиско осигурени, значи не им тече работен стаж кој се зема предвид при заминување во пензија, ниту пак ќе бидат квалификувани за добивање надоместок за невработеност, доколку добијат отказ од работа. Исто така не се заштитени со Законот за работни односи и не можат да ги остварат своите работнички права при евентуални спорови со работодавачот. Овие работници се дел од најранливите категории во услови на криза и беа едни од најзагрозените граѓани во кризата предизвикана од пандемијата на Ковид-19 по воведување на рестриктивните мерки, истакна Ташевска.
Според неа, генерално најзасегнати од исплата на плата во готовина се работниците со низок доход, особено примателите на минимална плата, како и неформалните работници. Износот на минималната плата го одредува минималниот трошок на работодавачите за бруто плата по работник, како и нето-платата која се исплаќа на трансакциска сметка на работникот, па оттука некои работодавачи прибегнуваат и кон обврзување на работникот дел од платата да ја врати на работодавачот.
Сепак, треба да се има предвид дека исплатата на плата во готовина се врши врз основа на устен (неформален) договор помеѓу работодавачот и работникот. Оттука, за да се влече некаква констатација важно е да се знае и под кои услови работникот се согласил на таков договор. На пример, дали работникот имал притисок од работодавачот за прифаќање на таквиот начин на примање плата како единствена опција за добивање или задржување на работното место, или пак доброволно се согласил со работодавачот поради високи/зголемени вкупни трошоци на работодавачот за бруто плата, дел од платата да ја зема на рака со што би се намалил вкупниот трошок на работодавачот и може да се задржи истото или да се зголеми нивото на нето-плата.
Одредени истражувања покажуваат дека работниците се повеќе склони да прифатат ваков тип на договор доколку не станува збор за основната плата, туку исплата на пример врз основа на дополнителен или хонорарен ангажман. Исто така, доколку работодавачите (но и работниците) гледаат дека и други практикуваат плаќање на дел од платата на рака, а поминуваат неказниво, стануваат похрабри да го применат истото.
Овој проблем е доста комплексен, особено во општество во кое значителен дел од работниците имаат ниски примања, во кое е прилично голема застапеноста на сивата (неформална) економија. За да се намали овој проблем особено се важни добрата законска регулатива и силни и кредибилни институции. Треба да се работи на зајакнување на капацитетите на инспекциските служби, на зголемување на даночниот морал (за што е особено важно зголемувањето на довербата на граѓаните во државата и институциите), како и на едукација на граѓаните за нивните работнички права, за можните механизми за пријавување и други мерки кои можат да ги преземат (тука своја улога имаат синдикатите, Државниот инспекторат за труд итн.), заклучува професорката на економскиот факултет, Билјана Ташевска