Нацијата не треба да се проценува по основ на тоа како постапува со своите граѓани кои се наоѓаат на врвот, туку со оние кои се на дното. Има многу вистина, ќе се сложите, во овие зборови на, Ендрју Којл, од лондонскиот Меѓународен центар за затворски студии – веројатно еден од најцитирани експерти, особено во областа на посебниот аспект на човековите права на притвореници и затвореници. Во клучните меѓународни договори правото на поединецот да не биде изложен на мачење или нечовечко или понижувачко постапување е
апсолутно (Меѓународен пакт за граѓански и политичка права). И според Европскиот суд за човекови права во истата формулација нема никаква отстапка – актите на тортура претставуваат сериозна закана за демократските принципи и вредности во секое општество.
Трогателната приказна на Лидија Лазова, која со десетици свои колеги беше притворена, а потоа и осудена во случајот „Калдрма“ (за злоупотреба при наплата на патарините) иако датира од 2012 година, деновиве фрли свежа сол на општествената рана која има гангренозни карактеристики поради дехуманизацијата во меѓучовечките односи и сериозните проблеми во системот на казнивост на човечкото деградирање.
Свирепиот убиец Брејвик се бунеше за Плејстејшн
Eдна година претходно (2011 година), еден од најголемите злосторници во поновата историја, Андерс Брејвик, го заледи светот убивајќи 77 лица, претежно деца. Свирепиот убиец беше сместен во најхуманиот затвор во светот „Халден“ каде просториите немаат решетки, туку имаат и прозорци, со цел затворениците да имаат повеќе светло, а на располагање им е голема библиотека, фитнес центар, ѕид за рекреативно качување, како и првокласна медицинска и стоматолошка услуга. Брејвик, кој од безбедносни причини беше издвоен од другите затвореници, сметаше дека поради таа изолација треба да има право „на поголем спектар активности“ од другите осуденици, па бараше неговата конзола „Плејстејшн 2“ да биде заменета со „Плејстејшн 3“, со пристап до игри главно наменети за возрасни, кои би можел сам да ги избира.
Примерот со норвешкиот монструм е намерно одбран за да се долови контрастот со она што го доживеала Лазова во затворот во Битола, но и да се увидат европските и светски цивилизациски сфаќања – дека и со таквите патолошки случаи како Брејвик, конечно, не можете да се однесувате нечовечки, бидејќи во тој случај станувате како него. Лазова во тој период е во самица „два на два“. Железен кревет, железно масиче и WC во истата келија. Светло како од свеќа. Студено, мраз. Еднаш неделно се бања. Се шета 2-3 круга во дворот. Толку и е дозволено и веднаш се враќа назад. Бара колку толку да и се засили светлото да може барем да чита, ама јок. И тоа, смета дел од затворскиот персонал, ќе и
дојде многу. Па не е тоа библиотека!
За стражарите вели дека не може да поверува дека постојат такви луѓе. Речиси биле клонирани. Интонацијата на нивните наредби е како кон ѕверови, а не како кон луѓе. Неколку пати се онесвестува, никој не реагира. Кај еден од командирите, сепак, препознава човечност. Добива шише со топла вода за да може во сибирските услови да ги стопли рацете. По три
месеци паѓа во купатилото за време на бањањето. Ја оперираат во Скопје и вградуваат четири штрафови во колкот по осум сантиметри. Иако и е препорачано да оди на бањско лекување, судот не дозволува. Судијата Ѓоко Ристов, како што вели, и се смее. Ја прашува да не сака и во спа-центар да оди. Лазова ниту денеска не е во спа-центар. По излегувањето од затвор се разведува, живее кај својот татко, кој исто така има големи проблеми со здравјето. Дијагностицирана и е остеопороза, физички и ментално е истрауматизирана и како инвалид е неспособна за работа.
Температурата кај притворениците 10 степени, кај директорот 20
Нова ТВ дојде до дел од досието за овој случај за кој има реагирано и Народниот правобранител по поднесена претставка од неколку лица. Откако е направен целосен увид на условите во затворот констатиран е фрапантен податок дека собната температура во овие простории и, секако, во целото притворско одделение е 11,5 степени и тоа во пладневните
часови. Радијаторите кои би требало да служат за затоплување на притворските простории се наоѓаат во ходникот и истите биле студени, односно парното греење воопшто не функционирало.
Приморани мерката притвор да ја издржуваат во вака неподносливи услови (особено кога надвор температурите биле -27 степени), притворените одлучиле и да не се капат. Со тоа била доведена во прашање и личната хигиена и опасноста од здравствени заболувања (згора на тоа меѓу притворените имало и лица кои се со хронично заболување на бубрезите).
Но, таква опасност за надредените нормално немало. За разлика од состојбата во притворското одделение, во канцеларијата каде е сместена затворската служба и во канцеларијата на директорот температурата на воздухот била над 20 степени.
На таков начин неспорно било повредено правото на еднаквост. Тогашниот директор на затворот Славко Гацовски ги негира ваквите констатации, но забележливо е од извештајот дека при наредните контроли констатиран е пораст на температурата на 15 степени. Значи Гацовски негирал, арно ама малку и се поправил. Му успеало да ја покачи температурата.
Она што исто така паѓа во очи е дека за поведението на затворскиот персонал за кое зборува Лазова не е поведена постапка. Всушност таквите случаи на психичка тортура кои се честа појава во нашите затвори, велат познавачите, и најтешко се докажуваат. Колку е силно твоето да, толку моето не, велат тие.
Народниот правобранител, Иџет Мемеди потврдува дека постојат сериозни проблеми со ефективниот систем за казнување на затворскиот персонал дури и во случај кога постојат евидентни докази за пречекорување на овластувањата кон лицата што им се доверени на грижа. Но, она што притоа е важно да се напомене од разговорите што ги водевме со невладините организации, можеме да заклучиме дека тие го делат мислењето дека тортурата не постои како системска, организирана, потикната појава, меѓутоа постојат одредени случаи на понижувачко, нехумано и нечовечко однесување толерирано од страна на државните органи.
„Ние како институција имаме поднесувано кривични пријави против одредени затворски службеници. Но, за жал, мора да констатирам дека од нив немало ефект. Тоа сме го констатирале и во годишните извештаи кои ги доставуваме до Собранието, каде јасно посочуваме дека немаме ефективен систем за казнување. Народниот правобранител е национален превентивен механизам. Годишно подготвуваме над 30 извештаи. А еднаш во годината праќаме и извештај до Обединиетите нации, поточно до Подкомитетот за превенција од тортура. Ние не отстапуваме од нашата задача и ќе ги мониторираме состојбите во македонските затвори уште пожестоко“, вели Мемеди.
Идникативен во однос на казнената политика е и податокот дека, на пример, во текот на 2016 година од казнено-поправните (КПУ) и воспитно-поправните установи (ВПУ) доставени се до Управата за извршување санкции вкупно 27 известувања за примена на средства за присилба и две претставки од осудени лица за лошо, односно несоодветно постапување од страна на затворскиот персонал. Но, за сите е утврдено е дека се неосновани.
Во текот на 2018 година во рамките, пак, на Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција формирано е одделение за истражување и гонење на кривични дела сторени од лица со полициски овластувања и припадници на затворска полиција. Според информациите во тек се четири предистражни постапки против припадници од затворската полиција, од кои три постапки се однесуваат на припадници на затворската полиција од КПУ-КПД Штип, а една постапка се однесува на припадници на затворската полиција од КПУ-Затвор Скопје.
Проблем со недостаток од затворски персонал и негова обука
Директорот на Управата за извршување санкции, Јовица Стојановиќ, вели дека ги охрабрува сите засегнати уште поригорозно да пријавуваат случаи на тортура. Тој во март минатата година донесе наредба за затворање на притворските простории во затворот во Битола поради недостаток на соодветни услови. Веќе во јуни во 2018 година притворениците се упатени во други казнено–поправни установи, а на почетокот на 2019 година истото е направено и со дел од затворениците, бидејќи е почната реконструкција на затворот. Очекувањата се дека реконструкцијата (која е дел од тендерската документација и за изградба на судница за 120 лица во рамките на затворот Идризово) ќе финишира на средината на 2020 година.
„Реконструкцијата на затворот ќе биде според сите европски стандарди. Но, во оваа прилика сакам да кажам дека имаме проблем со недостаток од кадар. За вработувањата во КПУ и ВПУ, според актите за ситематизација на работните места, предвидени се вкупно 1.300 работни места, додека вкупен број на пополнети работни места сега е 836. Процедурите за вработување се многу долги и мислам дека треба да направиме нешто во таа насока“, вели Стојановиќ.
Комитетот за превенција на тортура на Советот на Европа пред некоја година ги опиша затворите во Македонија како море од мизерија. Последниот период видливо е (иако тоа не е доволно) дека се работи на подобрување на условите, вклучувајќи го и тука, да речеме, новото одделение во Идризово. Инфраструктурата е предизвик кон кој треба да се стремиме но најважен е затворски персонал достоен на работата која треба да ја извршува. Неговиот избор и неговата обука претставува клуч на ефективната имплементација на недискриминаторските политики. Условите се исклучително важни, но џабе ви е затоплена просторија, ако оние што се задолжени за редот и дисциплината се изживуваат со осудениците и притворениците, а во суштина претставуваат битна алка од синџирот за нивна ресоцијализација. Тие треба да ги поттикнат осудениците да посакаат да се променат и да им помогнат полесно да се подготват за нормално функционирање на слобода.
Бивш вработен во еден од македонските затвори, од неодамна пензионер, во разговор за Нова ТВ признава дека селекцијата на кадри е катастрофална, а обуката особено од областа на човековите права е далеку од посакуваното.
„Акцентот треба да се стави на хуманоста, стручната способност и лична склоност кон комплексната задача која ја извршуваме. Кога се зборува за управување со затворите, првенствено се мисли на управување со луѓе. Затворите не може да ги бираат своите затвореници, тие мора да ги прифатат сите оние кои им ги пратил судот. Сепак, тие треба да го бираат соодветно својот персонал. Од друга страна платите се ниски и неретко кај затворскиот персонал се јавува чувство на помала вредност. Дел стануваат подложни на криминогени активности, дел своите фрустрации знаат да ги истурат врз затворениците. Па, имате најразлични форми на дискриминација поттикната дури и од етнички и религиски предрасуди“, вели нашиот соговорник кој потврдува и дел од забелешките нотирани во извештајот на Народниот правобранител за Истражниот затвор во Шутка од јуни годинава.
Во него, меѓудругото, се вели дека недостигот од соодветни почетни и континуирани обуки се одразува на професионалноста и стручноста при извршување на работните задачи на вработените и ангажирани службени лица во затворот, а во тој контекст и нивната ефикасност во постапувањето.
„Од разговорите со службени лица во затворот се констатира дека најголемиот дел од нив пред да бидат вработени немале искуство во работата со затвореници, а за начинот на извршување на работните задачи учат од постарите колеги, при непосредно извршување на доверените работни обврски“, се вели во Извештајот.
Како сериозен проблем се наведува и високото ниво на партизираност, односно политизираност на вработениот кадар, што доведува до нарушување на меѓусебните колегијални односи, а непосредно се одразува и на стручноста и професионализмот при извршување на работните обврски.
Директорот на Управата за извршување санкции уверува дека поинтензивно се работи и во доменот на обуката со помош на релевантни меѓународни организации. Во текот на годинава биле реализирани 10 обуки за човекови права во затворски услови за вкупно 183 лица вработени во КПУ и ВПУ. Во организација на ОБСЕ биле реализирани уште две обуки за човекови права на осудени лица за вкупно 50 лица вработени во УИС, КПУ и ВПУ.
„Беа одржани и три еднодневни обуки на нововработените припадници на затворска полиција во Тренинг центарот во КПД Идризово за Кодексот на однесување на затворскиот персонал во казнено-поправните и воспитно-поправните установи како и на тема ,,Услови и начин на употреба на средства за присилба и постапување по стандардниот оперативен протокол за употреба на средства за присилба“, вели Стојановиќ.
Рахиќ: Состојбата во КПУ „Скопје“ е многу подобра од пред шест месеци
Директорот на КПУ „Скопје“, Есад Рахиќ денеска истакна дека во споредба од пред шест месеци, состојбата во затворот е многу подобра. Тој посочи дека со донации е реновиран кровот, како и дека се поставени фотоволтаични системи кои произведуваат струја за топлење на вода за потребите на затворот.
„Неколку фирми донираа средства за реновирање на ќелии и тоалети, донирани се кебиња, душеци, чаршафи, прехрамбени производи, облека, бела техника“, наведе Рахиќ.
Рахиќ истакна дека донациите кои се собрани во затворот изнесуваат околу 250.000 евра.
„Во делот на изработка на проекти се вклучија Земјоделски и Архитектонскиот факултет, студентите направија проекти за инсталирање на соларни панели кои произведуваат струја за производство на расат, за нашите пластеници и стакленици. Тоа особено е важно затоа што сметаме прецесот на ресоцијализација е многу важен, бидејќи во тој дел имаме проблеми, над 85 проценти се повратници, во таа насока ќе бидат ревитализирани и браварската, столарската, електричарската и автомеханичарската работилница“, истакна Рахиќ.
Нагласи дека имаат ветување од Град Скопје дека конечно ќе се заврши и канализацијата, бидејќи објектот нема фекална канализација и оти тоа во 2020 година е еден од приоритетите. Директорот на КПУ „Скопје“ наведе дека се примени нови 11 затворски полицајци и оти има најава дека ќе се примат уште десет. Во затворот сега има околу 95 припадници на затворската полиција. Рахиќ истакна дека се работи на искоренување на корупцијата во затворот, потенцирајќи дека се преземаат мерки за да се подобрат условите во КПУ „Скопје“.