Еден од најконтроверзните чекори на новата влада на Христијан Мицкоски, со поддршка од коалицискиот партнер ВЛЕН, беше укинувањето на таканаречениот „балансер“ – административна алатка што ја гарантираше правичната застапеност при вработување во јавниот сектор според етничка припадност. Балансерот беше воведен како директна институционална имплементација на Охридскиот рамковен договор, со цел да се надмине историската нерамнотежа во застапеноста на етничките заедници, особено на помалите.
Дијана Тахири
Во пресрет на локалните избори закажани за 19 октомври 2025 година, албанскиот политички блок во Северна Македонија влегува во кампањата поделен и со изострена конкуренција и меѓу поранешните партнери и меѓу старите ривали. Некои ривалства, пак, исчезнуваат и се создаваат нови сојузи.
Последните месеци беа обележани со динамични поместувања на политичката мапа, од кои најзначајно е излегувањето на Арбен Таравари од коалицијата ВЛЕН и неговото преминување во опозициски табор, што создаде нов центар на тежина во албанската сцена. Во оваа предизборна атмосфера, три доминантни наративи го обликуваат јавниот дискурс меѓу албанските партии:
- европска интеграција на државата,
- заштита на правата на албанската заедница и
- улогата на Тирана и Приштина во домашната политика.
Овие теми, иако постојано присутни во реториката, во последните неколку месеци добија засилен тон, станувајќи основа за позиционирање и предизборни сојузи, но и за меѓусебни обвинувања кои ќе ја дефинираат битката за довербата на гласачите во октомври.
Албанскиот блок 2025: Што ни кажуваат трите доминантни наративи?
1. ЕУ-интеграции: Меѓу принципите и прагматизмот
По изборите во мај 2024, новата влада на Христијан Мицкоски (ВМРО-ДПМНЕ) беше формирана со албанската коалиција ВЛЕН и ЗНАМ, со јавно нагласена ориентација кон ЕУ, што остана само на декларативно ниво, односно без материјализација на продолжувањето на евроинтегративниот процес.
Процесот е фактички закочен на прашањето за уставните измени за бугарското малцинство – услов за да продолжат преговорите, кој премиерот Христијан Мицкоски не го прифаќа.
Од коалицијата ВЛЕН, во периодот пред конечно влегување во коалиција со власта, инсистираа дека најмалку за три месеци од почетокот на владеењето – ќе се реши проблемот со внесувањето на Бугарите во Уставот. Но тоа не се случи, а од ВЛЕН, понатаму пред барањата од јавноста за одговор по ова прашање, го продолжија за уште 3 месеци.
Оваа блокада, ја користи опозициската ДУИ, со инсистирање и укажување дека нема реални испораки.
ДУИ – и од опозиција тврди дека е гарантот на Охридскиот рамковен и на европскиот курс, остро реагирајќи на секое назадување на мултиетничките стандарди и барајќи институционални одговори.
ВЛЕН (Беса/Алтернатива/Демократско движење) – како дел од власта во 2024/25, ја брани тезата дека промените одат преку реформи, но е под притисок поради бавниот напредок и внатрешните несогласувања.
Според мониторингот и анализите на социополитичките процеси што ги спроведува ЦИВИЛ, што се однесува до измените во уставот, коалицискиот партнер на владата ВЛЕН само следи, останува во сенка, односно често звучи само како „ехо“ на одлуките и политиките на владејачката партија ВМРО-ДПМНЕ.
Алтернативата на Таравари (Алијанса за Албанците – фракција на Таравари) – по излегувањето од владата ја засили критиката дека „ветеното“ не се испорачало, токму на теренот на ЕУ-агендата и владеењето на правото.
2. Заштита на правата на Албанците: Мобилизација околу симболични и институционални прашања
Прашањата за јазичните и институционалните права остануваат мобилизациска точка. ДУИ редовно ја користи рамката „чувар на мултиетничноста“ и реагира на инциденти и институционални празнини; овој наратив ѝ носи видливост кај нејзиното јадро (стабилно членство), особено кога државните реакции се перципираат како бавни или млаки. Во меѓувреме, расправите околу примената/преиспитувањето на Законот за употреба на јазиците и повремени етнички тензии, го држат прашањето високо на агендата и за власта и за опозиција во албанскиот политички блок.
Клучен ефект за кампањата: темите околу јазикот, застапеноста и реакцијата на институциите ќе бидат „турбо-наратив“ пред локалните избори, каде што локалните администрации директно се мерат по услуги и инклузија.
Изгубената битка за балансерот: Еден од најконтроверзните чекори на новата влада на Христијан Мицкоски, со поддршка од коалицискиот партнер ВЛЕН, беше укинувањето на таканаречениот „балансер“ – административна алатка што ја гарантираше правичната застапеност при вработување во јавниот сектор според етничка припадност. Балансерот беше воведен како директна институционална имплементација на Охридскиот рамковен договор, со цел да се надмине историската нерамнотежа во застапеноста на етничките заедници, особено на помалите.
Иако во изминатите години оваа алатка беше често злоупотребувана – со фиктивни податоци, манипулации во конкурси и клиентелизам – таа сепак остануваше симбол и практичен механизам за етничка рамноправност. Оттаму, одлуката за укинување се перципира како удар врз еден од клучните столбови на Охридскиот договор.
Реакциите во албанската јавност беа остри. Многумина го обвинија ВЛЕН за политичка неспособност и отстапување од ветувањата дека ќе ги заштитат правата на Албанците, додека кон ДУИ се упатени критики дека и во нивниот долгогодишен мандат не успеале да го реформираат балансерот и да ја спречат неговата злоупотреба.
Ова прашање не е само административно, туку и суштински тест за тоа дали постои политичка волја да се задржат и подобрат постоечките механизми на мултиетничка рамнотежа.
3. Улогата на Тирана и Приштина: Помош, влијание или напуштање на автономијата?
Односите со Албанија и Косово – и перцепциите за нивното влијание – остануваат чувствителни. Во 2024/25, јавните пораки од Тирана и Приштина често беа читани низ внатрешната конкуренција меѓу ДУИ и ВЛЕН.
„Вмешувањата“ често доаѓаат на повик на домашни актери, што ја отвора дилемата дали се засилува легитимитетот или се поткопува самостојноста на локалните албански партии.
Дополнително, симболичните гестови (на пример, пофалби за Али Ахмети во Тирана) ја хранат перцепцијата за „надворешно вагање“ во албанската политичка рамнотежа во Скопје, додека спорадичните и симболични средби на ВЛЕН со Албин Курти остануваат само симболични.
Албин Курти, Приштина (Косово): Албанските политички актери од Северна Македонија, вклучувајќи ги и оние од ВЛЕН, беа поддржани од премиерот Албин Курти. Тој јавно ги прими и поддржа кандидатите за претседателски места, со што го навидум го зајакна влијанието на Приштина во локалната политичка игра. ДУИ возврати со обвинувања дека таквата интервенција ја фрагментира албанската политичка сцена и ја поткопува нејзината легитимност.
Еди Рама, Тирана (Албанија): Претходно, во рамки на парламентарна соработка, лидерите од ДУИ се обратија до албанските власти (претседателот и премиерот), барајќи меѓународен притисок за заштита на правата на Албанците во Северна Македонија.
И коалицијата на власт, ВЛЕН, и опозициската ДУИ, ги користат „врските“ со Тирана и Приштина за прикажување дека тие се вистинските претставници на албанската заедница во земјата.
Арбен Таравари: Од клучен столб во ВЛЕН до самостоен/опозициски играч
Во мај 2025, Алијансата за Албанците на Таравари се повлече од владината коалиција наведувајќи низа „неисполнети ветувања“. Чинот ја отвори најголемата пукнатина во албанскиот блок по изборите 2024 и го реформатира просторот меѓу ВЛЕН и ДУИ.
Јавно, Таравари не отвори врата кон ДУИ; во пролетта остави две опции – да продолжи со ВЛЕН или да настапи самостојно. По излезот од влада во мај, политичката гравитација се движи кон самостоен настап на Алијансата (фракцијата на Таравари) со опозициски профил, со заострена реторика кон дел од поранешните партнери (Беса/ВЛЕН). Ова го потврдуваат неговите изјави пред кампањата и последователната ескалација на меѓусебните обвинувања.
По излегувањето од владата, Таравари постојано ја повторува критиката кон владата дека „ветеното“ не се испорачало, токму на теренот на ЕУ-агендата и владеењето на правото.
Што значи сето тоа во Собранието?
По реалоцирањата во 2024/25, во структурата на Собранието се појави посебна група „АА – Таравари“, што институционално го зајакна впечатокот за траен раскол со остатокот од ВЛЕН.
Како се прекројува албанската сцена на локално ниво?
Фрагментација на гласовите: Излегувањето на Таравари ризикува раздробување на албанскиот електорат во повеќе општини каде што ДУИ и ВЛЕН порано влегоа „фронтално“ наспроти едни со други; сега се додава уште еден конкурентски пол. Ова може да ја намали преговарачката моќ на албанските партии по изборите и да ја зголеми тежината на вторите кругови и меѓупартиските договори.
ДУИ како „искусна машина“: Партијата носи мрежа и искуство и според акциите на теренот, веќе се обидува да ја капитализира поделбата меѓу противниците, паралелно туркајќи теми околу правата на Албанците и институционална стабилност.
ВЛЕН пред сериозен тест: Ќе мора да балансира меѓу учинокот во централната власт и локалните очекувања, во услови на оспорена кохезија и јавни директни препукувања со Таравари.
(АА) Таравари: Самостојниот настап може да донесе доволно мандати за условување во вториот круг од гласањето, особено во општини со тесни разлики и влијанија од дијаспората, а во Гостивар продолжува со кандидатура на неговиот заменик Валбон Лимани.
Три сценарија
Статус-кво со предност за ДУИ: Расцепканата опозиција му дозволува на ДУИ да врати или задржи дел од урбаните општини каде што 2021 и 2024 беше предизвикана. На претстојните локални избори, главната битка ќе ја води во Чаир, со својот кандидат, поранешниот министер за надворешни работи Бујар Османи го предизвикува на дуел кандидатот на ВЛЕН, поранешен висок функционер на ДУИ и градоначалник на Општина Чаир, Изет Меџити.
„Триаголник“ и пазарење: Во повеќето општини ВЛЕН и АА (Таравари) одат одвоено; вториот круг станува предмет на трилатерални преговори, каде што поддршката се менува општина по општина.
Рекомпозиција по првиот изборен круг: Ако резултатите на ВЛЕН се послаби од очекуваното, можно е постизборно приближување со фракцијата на Таравари за да се спречи доминација на ДУИ во клучни општини. Ова само доколку АА Таравари не се приближи со ДУИ.
Заклучок: три наративи, една битка – доверба
ЕУ-интеграциите, правата на Албанците и линијата Тирана–Приштина остануваат „рамка“ во која албанските партии ќе ја водат својата кампања, но и арената во која ќе се тестира нивната способност да изградат доверба кај сопствениот електорат и да мобилизираат поширока поддршка.
Во услови на засилена конкуренција и фрагментација на гласовите, прашањето не е само кој ќе освои повеќе општини, туку кој ќе успее да се наметне како легитимен претставник на албанската заедница во следниот политички циклус.
Текстот е сопственост на ЦивилМедиа