Поразително и тажно е чувството на секој граѓанин кога се соочува со уништување на врвни вредности од културното наследство. Измешани чувства на тага, сочувство, но и гнев се појавуваат поради негрижата која доведе до уништување на манастирските конаци во Трескавец, интегрирано културно и природно наследство кое се уште не е ниту доволно проучено, ниту адекватно валоризирано и категоризирано, а последователно и конзервирано. Вчера додека гореа конаците во Трескавец, во медиумите се појави веста дека општина Центар 24/7 ќе ги обезбедува спомениците од проектот „Скопје 2014“! Каков апсурд!
Само што ја демонтиравме изложбата посветена на состојбата на културното наследство и ја артикулиравме нашата загриженост дека некои од врвните вредности трајно ги губиме, пожарот ги уништи конаците во Трескавец. Ова е втор пожар во мандатот на актуелната министерка за култура во која горат конаците на два врвни манастирски комплекси – прво Бигорски, сега Трескавец.
Пред неколку недели изгореа муралите на Борко Лазески во поштата, но изгореа и две беговски куќи во Велес, беше урната џамијата во Струга, но и куќата на Гани Граждани во Дебар… Некои случаи поминаа молкум без никаков коментар ниту посебна загриженост од страна на Министерството за култура.
Случајот со манастирот Трескавец, по кој знае кој пат го отвори клучното прашање за грижата кон културното наследство, особено за она со врвни вредности кои секогаш се истакнуваат кога ќе се случи ваква катастрофа, но ги нема во годишните програми на Министерството за култура. Ги нема ниту во Националната стратегија за заштита и користење на културното наследство која е во надлежност на Националниот совет за културно наследство (член 49).
Ги нема, затоа што ваква стратегија не е донесена. Ги нема ниту во групата на ревалоризирани и категоризирани објекти со утврден заштитен режим (член28). Ги нема ниту во категоријата „културно наследство во опасност“ (член 32) иако според сите параметри припаѓаат токму таму. Но затоа ги има на листата на Wold Monument Wath. На оваа листа се впишани три исклучително значајни споменици на културата кои чекаат средства од донатори и тоа Трескавец со манастирските конаци и црквата (2006), „Св. Богородица Перивлепта“ во Охрид (2008) и Стоби (2012).
За поздравување се напорите на вработените од надлежните институции кои го направија овој потфат, но за прекор е надлежното Министерство за култура кое не обезбеди средства барем за нивна иницијална конзервација. За прекор е затоа што ставката заштита на културно наследство ја злоупотребува за изградба на објекти од проектот „Скопје 2014“ и (ре)креирање на културното наследство.
Додека гради нови споменици кои оваа влада ги смета за „свои“ и како такви ги „чува“ 24/7, врвните вредности ги остава на милосрдноста на странски донатори – Перивлепта, Шарена џамија, Арханѓели во Кучевиште се конзервираат и реконструираат со грант од американската амбасада, за Нагоричино се чекаат средства од Европската комисија, Мустафа Пашина џамија се конзервира со донација од Турција…
Крајно време е надлежното Министерство за култура да почне да го почитува Законот за заштита и да ги донесе сите релевантни документи со кои најнапред правно ќе ги заштити, а потоа ќе ги реставрира нашите врвни вредности. Крајно време е да направи измена на Законот барем во делот на ревалоризација и категоризација, со донесување Листа на културно наследство од национално значење.
Крајно време е да обезбеди средства за увид во состојбата кој е прв предуслов за реално планирање. Крајно време е да ги остави институциите за заштита да „,ги проучуваат, истражуваат и со научни методи да ги обработуваат прашањата од областа на заштитата на недвижното културно наследство“, а не да ги суспендира и директно да им сугерира какви материјали да користат при реконструкција.
Тоа не е работа на министер во која било област, иако има многу такви примери кај нас. Министерот треба да обезбеди самојност во работењето на институциите и доследно спроведување на законските и подзаконските акти.
Донка Барџиева Трајковска, претседателка на Центарот за културно наследство