Писателката Лидија Димковска, авторка на романот „Резервен живот“, за „НОВА“ зборува за потрагата по самостојност и за раздвојувањето, кои никогаш не поминуваат без жртви, и кога станува збор за сијамските близначки од романот Злата и Сребра и кога зборуваме за поранешните ју-републики. Таа е вџашена од архитектонското лудило во Скопје и се плаши дека Македонија тргнала по патот на една Кина или Северна Кореја, меѓутоа верува дека последните студентски протести се почеток на едни пошироки промени во општеството. Вели дека младиот човек што ја почуствувал раката на власта над својата глава, но не како милување, туку како шлаканица, тој не би сакал да остане во една таква земја. Димковска е лута на културниот естаблишмент бидејќи речиси ја изигнорирал смртта на поетот Игор Исаковски
НОВА: Kога Вашата книга им ја препорачувам на пријателите, некако ги одбива сликата на две близначки споени со главите. Таа глетка создава непријатно чувство, меѓутоа тој што ќе ја надмине таа бариера на чудење, ќе прочита добар роман. Зошто одлучивте главните ликови во „Резервен живот“ да бидат близначки сo споени глави?
ДИМКОВСКА: Преку животот на двете близначки во Македонија сакав да покажам како се живее испреплетен од некоја судбина на ова подрачје, а и самото одвојување на близначките е еден симболичен чин на одвојувањето на југословенските републики. Животот на Злата и на Сребра се совпаѓа со нашиот живот во бивша Југославија и по неа и нивните споени глави беа добра основа, добра подлога да напишам роман за тоа како може во еден конкретен живот да се одвојат две личности кои копнеат по свој идентитет, по самотија, по самостојност, но и во поширока смисла како може во општеството да се случат такви разделби и поделби, а, сепак, да нема жртви. Е тоа, никогаш не успева! Кога има одвојување, во секој случај има и жртвување.
НОВА: Во муабет со тие што ја прочитале книгата, сме се согласиле дека „Резервен живот“ е роман на нашето детство во времето на транзицијата. Зборувам за константно ладниот бојлер, емоционалната отуѓеност на родителите од децата, пцовките на таткото на Злата и на Сребра, кои често сме ги слушале или во нашиот дом или во соседството. Многу ме интересира зошто требаше да поминат толку години за некој да создаде уметничко дело за тој период?
ДИМКОВСКА: И јас се чудев на тоа и очекував да прочитам македонски дела што се занимаваат со тој период од нашиот живот, бидејќи тука станува збор за една генерација која со право може да ја наречеме изгубена. Генерација која доста удобно живееше во бивша Југославија, кога приходите на родителите беа сигурни, кога секој имаше дом, кога се одеше на одмор некаде, се купуваа фармерки од Солун или во Трст. Меѓутоа, тоа е таа иста генерација која ја доживеа војната во бивша Југославија и продолжи да живее во транзицијата на целата таа поранешна држава. Една генерација која фати многу времиња, како да живеела во цел еден век, а практично тоа се триесетина години. Така што јас тој роман им го посветив на моите врсници.
НОВА: Претпоставувам дека има и автобиографски мотиви во романот.
ДИМКОВСКА: Мотиви сигурно дека имало. И јас тие пцовки и тие доживувања сум ги гледала во соседството, во роднинските врски, предрасудите, периферијата како таква, како функционира менталитетот. И не само тоа, самата бев сведок на политичките промени што се случија, а со тоа се променија и нашите животи.
НОВА: Тоа е онаа светла точка во романoт, раѓањето на новата надеж со новата држава.
ДИМКОВСКА: Да, ама сето тоа, сепак, има жртви. Дали жртви на самата надеж или жртви на конкретни ситуации, меѓутоа како авторка бев сведок на сето тоа што се случи и во бивша Југославија и во Македонија. Како отстрана, како од некоја дистанца да го гледав сето тоа случување и живеење бидејќи живеев и во Романија, па потоа се преселив во Словенија и тој роман можев сосема дистанцирано да го напишам, дури тогаш кога се почувствував доволно оддалечена од местото на самите настани во романот.
СТРАНЦИТЕ СЕ ИСМЕЈУВААТ СО БАРОКНОТО СКОПЈЕ, ЈАС НЕ МОЖАМ ДА ГО ОДБРАНАМ
НОВА: Во „Резервен живот“ се начнува и она будење на духовноста, има ликови кои се посветени на религијата има и њуејџ-елементи, го опишува Скопје токму од тој период.
ДИМКОВСКА: Токму тоа е и дел од мојата генерација. Лично имам пријатели што се замонашија, кои едноставно го најдоа својот живот во духовноста и денес се низ манастирите низ Македонија, и не само тука, некои заминаа и во Србија и во Русија. Бев сведок и на таа духовна преродба што се случи по осамостојувањето на Македонија, кога се отворија црквите и манастирите. За нас, тогаш млади интелектуалци, беше интересно да одиме во некој манастир, да бидеме дел од духовниот свет и мир, кој нѐ восхитуваше со својата примордијалност и убавина, да одиме на богослужби, да ја чувствуваме Божјата љубов.
Од оваа гледна точка, тоа за мене беше еден вид њу-ејџ што ѝ се случи на Македонија, токму во православието. Во други земји, њу-ејџот повеќе се случи преку Харе Кришна или преку некои други форми, меѓутоа автентично ми се виде преродувањето во духовна смисла токму во православието. Образовани луѓе, а не деца кои не знаеле што да прават со себе, туку луѓе со завршен факултет, некои дури и со магистратура, сосема свесно се одлучија да го напуштат овој свет, тука и сега и да заминат во манастир.
НОВА: Верувавте ли дека таа духовност сега во одреден степен ќе се вулгаризира? Не знам дали сте прошетале низ скопската населба Аеродром, каде што на секое ќоше има некаква црквичка?
ДИМКОВСКА: Јас мислам дека денес православието остана автентично само во манастирите, меѓутоа во црквите како такви, со сето ова градење, новите цркви, подигнување некакви крстови, повеќе се одржува националната идеја отколку духовната. Ако изградиме три цркви во Аеродром значи дека сме поголеми Македонци отколку што сме, а не поголеми христијани. Вулгаризирањето на верата секогаш води кон омраза, а не кон љубов.
НОВА: Иронично, меѓутоа кога ќе ги видам крстот во Аеродром и сите тие цркви добивам впечаток дека сум во Кабул.
ДИМКОВСКA: Јас лично се наежувам од такви градби затоа што не верувам дека еден огромен Милениумски крст може да го спаси крстот во човекот. Дека секој човек си има свој крст и сега зошто ми е во архитектонска смисла некаков крст, кој никој не го ни забележува? Тоа е декор во просторот, кој ни пречи во секаква смисла: и естетска и духовна. Мислам дека ни самиот Бог не им се радува на таквите градби, кои во популистичка смисла сакаат да го слават неговото име, а, всушност, постојат сами за себе и заради себе. Но, тука има многу други симболики во сите тие црковни градби и, секако, многу се поврзани секако со сите други градби што ѝ се случуваат сега на Македонија.
НОВА: Во романот малку го опфаќате и овој период, зборувате за владините кампањи и за „Скопје 2014“. Бидејќи сте постојано на релација Скопје – Љубљана и веројатно на некаков интервал следите што се случува во центарот на главниот град, како реагирате на сите овие архитектонски творби, тоа наизменично трупање на барокот и на бронзата?
ДИМКОВСКА: Секако дека сум вџашена од сето тоа што се случува и не сум горда на тоа, воопшто. Особено во странство, бидејќи и самата сум свесна дека реакциите таму не се добри, а тука гледам дека медиумите се многу, многу поделени. Едни се навистина за, за едно големо „ЗА“, едни за едно големо „не“, меѓутоа лично сметам дека вакво градење воопшто не му беше потребно на градот. Не може во 21 век да се гради во барок, кога во светот доминира сосема поинаква современа архитектура. Веќе е веројатно кажано, ама Скопје сега навистина наликува на еден забавен парк. Во Австрија има еден забавен детски парк кој се вика „Минимундос“ и таму можете да ги најдете сите најголеми споменици во минијатурна форма, како Ајфеловата и Кривата кула во Пиза. И таму одат децата, ако не можат да отидат во Париз, родителите ги носат во паркот и им велат еве, ова е Ајфеловата кула. Скопје се претвори не во еден „Минимундос“, туку во еден „Мегамундос“.
Во таа смисла Скопје апсолутно го изгуби својот идентитет. Ова прашање е многу пошироко, не е само од областа на архитектурата, туку е многу пошироко општествено-политичко прашање. Што се сака со проектот „Скопје 2014“? Каква е целта? Зошто се случува? Дали има некој потслојни желби, барања, замисли за сето тоа? Кому му беше потребно вакво Скопје какво што е денес? Верувам во тоа дека на Скопје му се потребни градби. И Археолошки музеј одамна му беше потребен и сите тие градби му се потребни на Скопје, но не во ваква форма каква што ги добивме денес. Скопје денес за мене е град на кичот и многу ми е жал што тоа е така бидејќи јас растев во едно друго Скопје.
НОВА: Ќе го личи ли и ГТЦ со барок? Го видовте ли идејното решение?
ДИМКОВСКА: Не, мислам дека нема да го личи. Го видов решението и вџашена сум, шокирана сум од тоа како може да изгледа овој трговски центар.
НОВА: Неколку словенечки медиуми пишуваа за „Скопје 2014“. Како реагираат вашите пријатели Словенци, Ве прашуваат ли за овој проектот?
ДИМКОВСКА: Ме прашуваат, се смеат, го исмејуваат Скопје и секогаш ми е многу, многу срам. Не можам да го бранам Скопје кога го исмејуваат, не можам да застанам зад ова Скопје денес и да речам „не, немате право, Скопје е сè уште убав град“. Се смеам заедно со нив.
НОВА: Имате предавано на Факултетот за хуманистички науки во Нова Горица, во Словенија. Сакам тоа да го поврзам со уште една актуелна тема деновиве, а тоа се студентските протести за кои, според вашите реакции на Фејсбук, гледам дека ги поддржувате. Зошто мислите дека студентите треба да се поддржат?
ДИМКОВСКА: Прво, со Уставот и со сите закони е гарантирана автономијата на универзитетот и апсолутно никој нема право да воведува некаков државен испит или екстерно тестирање или како сакаат да го наречат тоа, кога универзитетот има своја автономија, која се нарушува со овој чин. И не гледам смисла во тоа. Навистина многу често патувам како писател и сум била на многу универзитети, но никаде не сум слушнала дека постои таков начин на оценување, оценување од страна на државата. И јас завршив факултет и не знам дали ќе се чувствував добро на крајот од втората и од четвртата година да ми дојдеше некоја комисија од Министерството за образование и да ме оценува повторно за она што веќе сум била оценета. Дали треба премиерот да го стави потписот на дипломата за таа да важи? Па, тоа е како во Северна Кореја, во Куба имаше таков систем, во Кина, ама да се потсетиме дека во кинеските и во севернокорејските затвори има многу интелектуалци. И ден-денес јас сè уште потпишувам петиции за ослободување новинари, писатели од Бурма, од Кина од Северна Кореја. Македонија оди во тој правец.
НОВА: Мислите дека оди во тој правец?
ДИМКОВСКА: Да, мислам и страв ми е за младите генерации и за сите нас. Македонија се претвора во земја во која владејачката структура веќе ги зафаќа сите сегменти. На пример, издаваштвото. Што се случува со тие огромни проекти на Владата, 130 тома македонска книжевност на странски јазици (а објавени во Македонија!), „Ѕвезди на светската книжевност“, разни лоши преводи на научни книги и прирачници ?
ПОЧНАВ ДА ГИ ПРЕЗИРАМ УМЕТНИЦИТЕ ШТО Ѝ СЕ ПРОДАДОА НА ВЛАСТА
НОВА: Факт е дека многу пари се вложени во културата во овој период. Има ли некаква корист од тоа?
ДИМКОВСКА: Секако дека е вложено, ама не може државата да биде главен издавач во Македонија. Си постојат издавачи. Тие проекти на владата се бесмислени. Се објавува избор од 130 дела од македонски автори на англиски јазик. Што се случува со тие книги на англиски јазик? Тие велат дека ги доставуваат до разни библиотеки во светот. Па, видете ако една книга ја нема во книжарница во Њујорк, во Лондон, прво никој не може да дознае дека таа книга постои. Како ќе оди во библиотека да ја позајми? Тие книги мислам дека завршуваат во депоата на библиотеките и во витрините на македонските амбасади. Јас живеам во Словенија, ама никогаш не ми паднало на памет да отидам во македонската амбасада и да позајмам книга од, на пример, Славко Јаневски. Тоа не го прави никој.
НОВА: Колку е препознатлива македонската култура надвор, велите дека често патувате, кое е вашето искуство?
ДИМКОВСКА: Па, од сето она што го направи владата, не се препознава ништо. Се препознава од индивидуални успеси, ако ние самите автори имаме можност да објавиме книги во странство, тогаш нѐ препознаваат како такви автори. Меѓутоа, од тие проекти што ги рекламира владата, не ја препознаваат македонската култура. И таква е ситуацијата и со саемите на книгата. Оваа година имав можност да бидам дел од делегацијата на македонските автори во Франкфурт и во Гетеборг. Иако штандовите беа убаво уредени, со многу материјали, а публикациите за македонската литература навистина професионално изработени, од тие саеми ние, македонските автори, немавме некоја конкретна корист. Зошто? Затоа што во Македонија на подготовката и на организација на тие саеми се оди многу доцна, барем во финансискиот дел, па така ни во Гетеборг, ни во Франкфурт не бевме застапени во каталогот на саемот и таму никој не знаеше дека од Македонија доаѓаат Лидија Димковска, Никола Маџиров, Венко Андоновски, Луан Старова и други. Случајно ако налетаа на штандот, се запознаваа со нас и на претставувањето, сепак, дојдоа луѓе што лично им јавивме дека сме таму. Има ли потреба да се оди на саем на книга во светот со таков начин на организација? Бевме, а како да не бевме.
НОВА: Во Македонија доста е жива една дебата меѓу уметниците, за тоа дали тие може да стануваат пратеници, градоначалници и отворено да поддржуваат некоја политичка опција или, пак, на некој начин треба да бидат совест на општеството и да ја критикуваат секоја власт. Кај нас тоа е најизразено кај актерите. Според Вас, која е улогата на уметникот во општеството, особено во едни вакви барокни политички времиња, во секоја смисла на зборот?
ДИМКОВСКА: Јас отсекогаш сум верувала во тоа дека уметникот секогаш треба да биде коректив на власта, дури и во најдемократските општества. Сигурно никаде и никогаш не е се како што треба да биде, сигурно и во најдемократските општества се прават грешки. И уметникот е тој што на сопствен, на свој начин ќе укаже на тоа. Не верувам во тоа дека сега сите ние треба да седнеме и да пишуваме песни и романи против власта, но, сепак, не треба да бидеме слепи пред реалноста што ни се случува. Мислам дека почнав да ги презирам оние уметници, кои буквално се продадоа и сега се глас, не на народот или на уметноста, а што е најтрагично ни на сопственото битие, туку глас на власта. Тоа гледам дека многу се случува, и не само меѓу актерите, верувам дека ние како писатели, како музичари и како ликовни уметници секогаш треба да бидеме коректив на власта и секогаш да држиме до сопственото достоинство. Владите се менуваат, меѓутоа достоинството на човекот треба да остане на највисоко можно ниво.
И да не се поврзуваат уметниците кои имаат таков однос кон случувањата со некаква си политичка опозиција. Уметникот треба да биде опозиција во општеството, но нема потреба во случајов да биде со ДПА или со СДСМ за да биде опозиција.
НОВА: Ги видовте ли уметниците кои пред фамозниот 24 декември 2012 година излегоа на протест против опозицијата?
ДИМКОВСКА: Тоа беше најрадикалната, најсмешната и во исто време најтрагична ситуација во која се најде во тој миг македонската уметност. За мене тоа беше необјасниво да се излезе на протест против опозицијата во една земја.
НОВА: Во јавноста, исто така, е присутна дебатата за тоа дека младите често ја напуштаат државава и во минатото поради таа неправедна транзиција што ја опишувате во романот и поради тоа што денес ни се случува. Гледајќи од Љубљана, од таа дистанца имате ли чувство дека навистина младите заминуваат од Македонија и дека буквално бегаат?
ДИМКОВСКА: Гледајќи од Љубљана го имам тоа чувство, бидејќи и самата имам пријатели што си заминаа, па и јас сум една од тие што замина. Мојата генерација буквално се распрсна низ светот, а сега тоа се случува и со помладите генерации. И додека сум тука и самата слушам од помлади луѓе дека сакаат да ја напуштат државата, поради сите овие причини за кои разговаравме досега. Сигурно дека тоа се случува во многу земји и во Словенија. Но, во Словенија навистина најголем фактор сега е финансиската криза, невработеноста, иако не може да се спореди со онаа во Македонија. Но, во Македонија не е причина само невработеноста, мислам дека младите се селат и поради сето она што се случува во општествени и во политички рамки. Па, јас не знам кој нормален млад човек што би го поминал тој државен испит, омаловажен на некој начин што му се случило сето тоа, би сакал да остане тука и да продолжи да работи нешто. Ако ја почувствува контролата, раката на власта над својата глава, но не како милување, туку како шлаканица, не знам кој би сакал да остане во една таква земја.
НОВА: Ќе го сменат ли студентите мислењето на власта?
ДИМКОВСКА: Власта толку дрско не ги забележува сите тие работи, што јас сум малку песимист во однос на тоа. Мислам дека тука ќе треба да притисне Западот и дека ќе треба да притиснат политичарите од Европската унија за да може малку власта да се потсмири и да слушне дека нешто се случува. Не може да се игнорираат вакви протести. Во Словенија се пишуваше дека сега македонските студенти со своите протести најавуваат некаква македонска пролет, тоа го пишуваа и некои други странски медиуми, така што не се гледа на овие протести само како на нешто што треба да се смени во студентскиот свет, туку како на нешто пошироко. И јас лично се надевам дека ќе дојде до промена на нешто пошироко, дека студентите се први што почнаа еден процес на промена на сета оваа ситуација и на многу лошата атмосфера во која се наоѓа Македонија.
Во Словенија, никому не би му паднало напамет да воведе државен испит, бидејќи тоа би било нешто што би се случило само за еден ден, тоа може да биде идеја која утре нема да може да постои и да се изрази, а не, пак, толку многу да се повторува и да се пренебрегнуваат сите протести или сите јавни мислења и без никаков дијалог да се донесе тој закон. Тоа во Словенија не би можело да помине.
КУЛТУРНИОТ ЕСТАБЛИШМЕНТ ЈА ИЗИГНОРИРА СМРТТА НА ИГОР ИСАКОВСКИ
НОВА: Што изгуби Македонија со прераната смрт на вашиот пријател и колега поет Игор Исаковски?
ДИМКОВСКА: Со Игор Исаковски се знаевме повеќе од 20 години, почнавме да се дружиме во литературниот круг „Малиот принц“, кој постоеше тогаш на Филолошкиот факултет во Скопје, потоа студиравме заедно, се дружевме и приватно. Јас бев една од уредничките за поезија во неговото списание „Блесок“, поминавме многу заеднички моменти и за мене беше голем шок што Игор Исаковски почина, но на некој начин ми е мило што видовме дека сме имале одличен, извонреден поет, барем на социјалните мрежи толку многу негови песни сега се вртат и се читаат и се коментираат. На сите нам ни недостасува Игор Исаковски. Морам да нагласам дека лично, и самата како авторка сум повредена од односот на организациите што се занимаваат со литература, а кои на некој начин поминаа преку смртта на Игор Исаковски како преку нешто не толку важно за македонската литература. Тука мислам и на Друштвото на писателите на Македонија и на Струшките вечери на поезијата и на Министерството за култура со кое Исаковски како издавач соработуваше, не само како писател и како преведувач. Многу институции воопшто не се огласија, барем со изјави за сочуство кон семејството, а не, пак, со присуство на самиот погреб.
НОВА: Има ли нешто од македонската литература што Ве воодушевило во последно време и дали пишувате нешто ново? Јас навистина би сакал да го прочитам „Резервен живот 2“.
ДИМКОВСКА: Можеби и некогаш ќе го напишам (се смее). Сега за сега пишувам друг роман и нова поетска збирка за кои се надевам дека ќе излезат по една, две или три години, навистина не знам, ќе видиме. Јас денес цврсто верувам во македонската литература, верувам дека македонска литература е доволно и исто интересна како странската за македонските читатели и за странските. Вечерва (понеделник) ќе ја промовираме книгата „Вишнова хроника“ од Фросина Пармаковска, која, исто така, е огледало на едно време низ кое поминавме сите, на една потрага по идентитетот, по себеси, која како што понекогаш велам, неретко е загуба на себеси и на другиот, но, сепак, е потребна како таква.
Овие денови ги зедов и новите книги на Румена Бужаровска, на Живко Гроздановски и на други автори, кои во наредниот период секако ќе ги прочитам. Верувам дека оваа најнова генерација во македонската литература внесе една нова свежина и многу ми се допаѓа бидејќи се луѓе што се поврзани меѓу себе и кои се поддржуваат и се поттикнуваат, и на творечки и на човечки план. Тоа е она што го немаше во толкав обем во мојата генерација.