Паметен град наспроти Безбеден град или: Дали технологијата ќе донесе повеќе слобода или – тивко, но сигурно, како рачна машина за мелење месо – ќе ја претвори во нешто сосема друго?
Џабир Дерала
Во време кога градовите се трансформираат под притисок на дигиталните технологии, една не многу видлива, но суштинска битка се води околу тоа каква улога ќе има технологијата во нашиот секојдневен живот. Ќе создава ли подобри услуги, почист воздух и попаметни решенија – или ќе стане изговор за нови форми на манипулација, надзор и контрола? Токму затоа, разликата меѓу системите Паметен град и Безбеден град не е техничка, туку длабоко политичка. Едниот концепт го става човекот во центарот, другиот ја става моќта. Градовите ширум светот се соочени со една клучна дилема: Дали технологијата ќе донесе повеќе слобода или – тивко, но сигурно, како рачна машина за мелење месо – ќе ја претвори во нешто сосема друго?
Паметен град (Smart City): ефикасност, поврзаност, одржливост
Концептот Паметен град, пред сè, означува град што се одликува со ефикасност, поврзаност и одржливост. Паметниот град ги користи дигиталните технологии за да ги унапреди начините на кои градот функционира. Неговите примарни цели се ефикасност, одржливост, квалитет на живеењето и подобри јавни услуги.
Основна идеја на концептот Паметен град е да се направи градот да работи во корист на луѓето.
Клучни карактеристики на концептот Паметен град се:
- Управување базирано на податоци (сообраќај, енергија, отпад, мобилност);
- Дигитални јавни услуги;
- Одржлива инфраструктура (паметни мрежи, паметни згради);
- Иновации насочени кон граѓаните (апликации, платформи, алатки за учество);
- Сензорите и технологиите на она што се нарекува Интернет на нештата го подобруваат секојдневниот живот на луѓето.
Безбеден град (Safe City): Безбедност, контрола, управување со ризици
Концептот Безбеден град е насочен кон јавната безбедност, надзорот и безбедносните операции, често користејќи ги истите дигитални алатки, но за многу поразлични цели.
Основна идеја на концептот Безбеден град е да се намалат ризиците, спречување на криминалот и одржување на јавниот ред.
Клучни карактеристики на концептот Безбеден град се:
- CCTV мрежи со технологија за препознавање на лица (facial recognition)
- Предиктивна полициска работа и анализи на криминалот
- Системи за итен одговор
- Алатки за контратероризам и управување со кризи
- Следење на јавни простори во реално време
Совпаѓање на концептите безбеден и паметен град
Во јавноста, но и во владините кабинети низ светот може да се забележи дека многумина – често и намерно – ги мешаат поимите безбеден и паметен град. А политичките импликации, бидете сигурни, не треба ни малку да се потценат.
Сепак, ако тргнеме од технолошките сличности, мора да се признае дека системите Безбеден град и Паметен град навистина се совпаѓаат во повеќе точки. И двата концепти се потпираат на големи бази на податоци, камери, сензори, алгоритми и вештачка интелигенција, како и на интегрирана градска инфраструктура. Од технички аспект, овие системи можат да придонесат за подобрување на безбедноста и одредени јавни услуги.
Но тука завршуваат сличностите: нивната намера, употреба и последици за демократијата се суштински различни. Системот Паметен град е насочен кон подобрување на животот на граѓаните, додека Безбеден град во пракса најчесто се претвора во алатка на државата за засилен надзор и контрола.
Токму оваа разлика е клучна во дебатите за приватноста, демократијата и човековите права во слободните општества. Во авторитарни режими – или во земји со изразени авторитарни тенденции – владее режирана тишина, а промоцијата на системот Безбеден град се дочекува со дисциплиниран аплауз и без прашања. Но тие „безбедносни надградби“, во суштина, се злокобни системи за надзор, контрола и репресија, дизајнирани да ги заштитат моќниците и богаташите, додека граѓаните се третираат како потенцијална закана.
Тешките прашања за степенот на слобода и демократија
Градот може во голема мера да биде и „паметен“ и „безбеден“, но само ако се управува со транспарентност, отчетност, стандарди за човекови права и демократски надзор.
Без тоа, и „најпаметниот град“ може да се претвори во град на надзор. А тоа што се продава како Безбеден град се претвора во простор на контрола и страв. Во таквиот град, безбедноста станува привид, а граѓаните стануваат субјекти на податоци, наместо носители на одлуки.
Контрастот е очигледен. Да повториме, паметниот град користи податоци за да го подобри животот. Безбедниот град користи податоци за да ја зголеми контролата. Паметните градови се градат заедно со граѓаните, додека безбедните градови најчесто градат систем околу нив.
Еве уште една разлика. Паметниот град одговара на прашањето: Како технологијата може да им помогне и да ги зајакне граѓаните? Безбедниот град прашува: Како технологијата може да го надгледува и контролира ризикот? И двете прашања се легитимни и произлегуваат од современите потреби на урбаното живеење.
Но има едно големо НО! Без демократија, безбедниот град многу брзо престанува да биде безбеден – и станува нешто сосема друго.
Затоа, во голем дел од демократскиот Запад, терминот Безбеден град тивко се напушта, а неговото место го зазема концептот Паметен град или поновите термини како Дигитален град (Digital City), Отпорен град (Resilient City) или Град насочен кон луѓето (Human-Centric City).
Но целосната слика секако е посложена — и политички многу важна. Ова е глобална дебата која во своето средиште ги поставува човековите права и слободи.
Дали и зошто концептот Безбеден град исчезнува од градовите на демократскиот Запад?
Но (назад ни е зимата) пред да дојдеме до дебатата за балансот меѓу безбедноста и почитувањето на човековите права, да видиме дали и зошто концептот Безбеден град исчезнува од градовите на демократскиот Запад.
Пред сè, причината лежи во тоа што поимот Безбеден град почна да се поврзува со авторитарните модели на контрола. Во 2010-тите, системите за Безбеден град беа промовирани на големите глобални ѕвона, особено од Huawei, Hikvision, Dahua и други кинески компании – кои на светскиот пазар понудија решенија за надзор по принципот „клуч на рака“. Нивните системи вклучуваа масивни CCTV мрежи, системи за препознавање на лица, предвидливо полициско работење, централизирани центри за следење.
Но набрзо овие системи почнаа да се споредуваат и да се поврзуваат со авторитарните режими во Кина, Русија, Иран и други земји. Исто така, овие системи ги следеа и скандали поврзани со злоупотреба или истекување податоци, како и бројни случаи на хибридни операции за влијание.
Поради оваа поврзаност, многу западни влади и градови почнаа да се дистанцираат од терминот Безбеден град, но започнаа и суштински да ги менуваат системите во корист на демократската контрола и почитувањето на приватноста, односно човековите права воопшто.
Така, институциите на ЕУ, националните влади и градовите почнаа сè повеќе да го избегнуваат терминот Безбеден град и наместо тоа да усвојуваат модели кои ги нагласуваат заштитата на приватноста, етиката и транспарентноста на вештачката интелигенција, граѓанското учество и дигиталните права. Особено важна разлика е тоа што овие системи сега се прилагодуваат на концептите за Урбана отпорност што подразбира заштита на критичната инфраструктура, а не масовен надзор.
Некој ќе рече – не по врат, туку по шија. Но не е така. Концептот Безбеден град, освен како термин, почна да ја менува и својата дефиниција и својата суштина. Едноставно, начинот на обмислување на безбедноста во западните земји се (пре)ориентира кон „отпорноста“, а не кон „надзорот“.
Наместо градење Безбеден град со масивен систем за надзор, западните стратегии за урбана безбедност сега подразбираат:
- Отпорна инфраструктура
- Подготвеност за кризи
- Сајбер безбедност
- Системи за борба против дезинформации
- Програми за безбедност базирани на заедницата
- Системи за рано предупредување (вклучувајќи хибридни закани)
- Транспарентно управување со податоци
Сево ова е далеку од идеално решение. Дебатата трае. Но промените во системите за безбедност и сигурност во градовите во демократските земји се видливи. Тие произлегуваат од потребата државата да им излезе во пресрет на граѓаните. Основниот демократски принцип е: Безбедноста мора да ѝ служи на слободата – а не да ја замени!
Погодувате, ваква дебата не се води во земјите каде што од граѓаните се очекува (читај: принудени се) да ѝ излезат во пресрет на државата.
ПС. Сакате уште да ви раскажувам за овие концепти? Можеби сакате да истражуваме и заедно да излеземе со барања за подобр, похуман и подостоинствен – граѓански – систем. Паметен систем… Или добар ви е овој на актуелната власт? Ги очекувам вашите пораки и коментари, па ако сакате – ќе продолжиме. Под будното око на системот! Или, како беше оној поздрав во The Handmaid’s Tale – Under His Eye!
Прочитајте и:
New Surveillance Technologies in Public Spaces – Challenges and Perspectives for European Law at the Example of Facial Recognition, Prof. Dr. Caroline Lequesne Roth, Université Côte d’Azur, 2021 (ЛИНК)
Living in Surveillance Societies: The Normalisation of Surveillance in Europe and the Threat of Britain’s Bad Example, David Murakami Wood, University of Ottawa & C. William R. Webster, University of Stirling, Journal of Contemporary European Research 5(2), 2009 (ЛИНК)
Smart Cities and Democratic Vulnerabilities, Beth Kerley, Roukaya Kasenally, Bárbara Simão & Blenda Santos, The International Forum for Democratic Studies at the National Endowment for Democracy (NED), 2022 (ЛИНК)
ЕУ регулативи
| Document / Institution | What it does / Why it matters |
| Regulation (EU) 2016/679 (“General Data Protection Regulation” — GDPR) | Sets the baseline for processing personal data across the EU. Any system collecting video surveillance data (cameras, sensors, biometric data) — as “Safe City” implementations typically do — must comply with GDPR’s principles (lawfulness, proportionality, data minimization, purpose limitation, storage limitations, rights of data subjects, etc.). (EUR-Lex) |
| European Data Protection Board (EDPB) — “Guidelines on Video Surveillance” | Provides legal and interpretative guidance on how GDPR applies to video surveillance (public and private). The guidelines emphasize risk assessment, transparency, purpose limitation and compliance with fundamental rights when video devices are used — a direct constraint on unfettered mass-surveillance deployments. (European Data Protection Board) |
| European Data Protection Supervisor (EDPS) – Position on Video Surveillance by EU Institutions | For EU institutions themselves, the EDPS demands clear policies for video surveillance including storage, deletion, and minimization — signaling that even within EU bodies, indiscriminate CCTV and surveillance practices are regulated. (European Data Protection Supervisor) |
| Proposal for a Regulation on a European approach for Artificial Intelligence (“AI Act 2021/0106 (COD) and follow-up legislative texts) | Contains draft and evolving rules about the use of high-risk AI — including real-time biometric identification (e.g. facial recognition) in public spaces. Under the proposal, many such “real-time remote biometric identification (RBI)” uses — typical for “Safe City” systems — would be prohibited for law-enforcement in public spaces unless strictly justified, limited in scope and subject to judicial/administrative authorisation. (European Parliament) |
| Policy / Civil-society / Parliamentary calls & analyses (e.g. from the political group Greens–European Free Alliance – Greens/EFA) | These documents (though not binding law) push for a total ban on “Remote Biometric and Behavioural Identification (RBI)” technologies in public spaces in the EU, calling them mass-surveillance tools incompatible with fundamental rights. They play a role in shaping public and legislative pressure on member states. (Greens/EFA) |
Правни и политички ограничувања за системот „Безбеден град“ во ЕУ
Според GDPR, секој систем за масовен надзор што прибира, складира или обработува лични или биометриски податоци мора да ги исполни строгите стандарди за законитост, намена, пропорционалност и минимизација на податоци – со што се создаваат сериозни правни ограничувања за системи од типот „универзален CCTV + Вештачка интелигенција + надзор“.
Упатствата на EDPB го појаснуваат следново: видео-надзорот не е неутрално „јавно добро“ – јавните институции (или приватните оператори) мора да ја оправдаат секоја инсталација, да ги почитуваат правата на граѓаните и да обезбедат минимално мешање во приватноста.
Законот за вештачка интелигенција (AI Act), кој сè уште е во процес на договарање, има цел да забрани или строго да регулира повеќе форми на биометриска идентификација во живо на јавни простори – што потенцијално би ги оневозможило големите проекти од типот „Безбеден град“ доколку се потпираат на идентификација во реално време.
Институциите на ЕУ (EDPS, органите за заштита на податоци) – дури и кога постапуваат внатре во рамки на самите институции на Унијата – применуваат строги ограничувања на надзорот, што покажува дека управувањето со надзорните системи не е само реторика, туку реална институционална практика.
Предлозите на граѓанското општество и политичките групи (на пример, Зелените/ЕФА) создаваат дополнителен политички притисок кон забрани и построга регулација, влијаејќи врз земјите-членки и врз јавната дебата.
Текстот е сопственост на ЦивилМедиа.мк