Автор: Павле Богоевски, граѓански активист
Корпусот на човекови права е темелниот систем на вредности околу кој е креиран уставниот поредок во демократските општества. Тоа значи дека целиот правен систем е поставен на начин којшто треба да ги задоволи барањата на концептот на човековите права, а нивните прекршувања се казниви со закон. Клучната работа која тука треба да ја имаме во предвид е дека демократијата е систем на компромис. Поинаку кажано, државата има право и можност, преку законски интервенции, да ги ограничува слободите и правата на луѓето, во име на заштита на повисок јавен интерес. И токму во тоа е разликата помеѓу прекршување и ограничување на слободите и правата. Прекршување е спречување на индивидуа или колективитет во практикувањето на нивните права на начин кој е спротивен на законските одредби, додека ограничувањето е прецизно утврдено со закон (како што е ограничувањето, односно лишувањето од слобода на движење на граѓанин кој извршил кривично дело за кое е предвидена затворска казна).
Можеби најголемиот јавен интерес поради кој се ограничуваат човековите слободи и права се потребите на безбедносниот систем на државата. Тука не спаѓа само државната безбедност како концепт, туку вкупната безбедност во државата – системот на јавната безбедност, безбедноста во сообраќајот, разузнавачкиот и контраразузнавачкиот систем и сл. Во сите демократски општества, почнувајќи од најмногу, па до најмалку развиените, балансот помеѓу потребите на државниот безбедносен систем и корпусот на човековите слободи и права е најчуствителната и најпроблематичната работа во целата демократска равенка.
Полицијата игра клучна улога во гаранцијата на човековите слободи и права, но и во безбедносниот систем на државата. Во современите општества, армијата и одбрамбените вооружени сили се користат само за остварување на безбедносните интереси надвор од државата и за одбрана на државата од надворешни агресори. На самата територија на државата, полицијата (во најширока смисла на зборот) е државниот апарат на примена на сила. Таа е единствениот субјект кој има право, но и обврска да примени сила за да го обезбеди јавниот поредок. Поради тоа, нејзината поставеност и функционирање се пресудни не само за гарантирање на поединечните слободи и права, туку и за гарантирање на вкупниот демократски дух на самото општество.
Проблемот настанува кога тој државен апарат на присила ќе биде присвоен, односно злоупотребен поради лични интереси (без разлика дали се политички, партиски, криминални или друг тип интереси). Самата поставеност на полицијата ја прави неизбежно и нужно зависна од носителите на политичката моќ во општеството. Со неа раководи министер кој/а е во состав на извршната власт. И тоа, само по себе, е во ред. Политичката пратија кој ќе победи на избори, треба и да управува со државниот апарат на присила. Целта на ова е имплементација на безбедносните политики кои биле изгласани од граѓаните на слободни, фер и демократски избори. Но, најголемиот проблем со оваа поставеност е што носителите на извршната власт се во практична можност ужасно да го злоупотребат безбедносниот систем на државата.
Поради тоа, механизмите на контрола и надзор се неизбежен дел во работењето на секој сегмент од власта. Ова е најзабележливо кај полицијата. Во моментот кога механизмите на контрола и надзор врз полициското работење (Секторот за внатрешна контрола и професионални стандарди, народниот Правобранител и собраниските Комисии) ќе потфрлат во својата дејност, тогаш единствена „линија на одбрана“ на граѓаните од полицијата останува самата полиција – луѓето, индивидуалните полицајци и нивната професионалност. Но, во општества во транзиција, каде во претходното уредување полицијата и официјално била само алатка во рацете на власта, полицискиот менталитет на изедначување на интересите на власта со интересите на граѓаните и државата не може да се промени без ефективна внатрешна и надворешна контрола и надзор. Токму така, се создава „магичниот круг“ на статус кво – отсуството на ефективна контрола и надзор придонесува кон поголема инструментализација на полицијата, што за возврат уште повеќе го спречува секој иден обид за воспоставување на контрола и надзор. Дополнителен и можеби клучен фактор во целата приказна е канцерогената партизација на полициските структури и поставувањето на партискли, а не професионални кадри на одговорни и раководни места. Во таа ситуација, самата полициска структура се гледа себе си како продолжена рака на власта. Приврзаниците на партијата на власт уживаат во привилегиите, приврзаниците на опозицијата чекаат да дојде нивното време, а професионалците едноставно пливаат амебично во сивилото, плашејќи се да не ја дигнат главата премногу високо и да не почнат да бидат трн во нечии очи. Дополнително, оваа инерција резултира со искривување на сфаќањето за тоа што би требало да биде полицијата. Таа не го истражува криминалот направен од власта (не оној ситниот, како што би било злоупотребата на службената положба од страна на поединечен припадник на владеачката партија кој откажал послушност или кој поради која било друга причина партијата ќе раши да направи пример од него; туку оној, навистина крупниот и опасниот криминал, кога цели институции, па и министерства се злоупотребуваат во партиски и криминални цели). Кога тоа се случува доволно долго, граѓаните го забележуваат и едноставно не ја перцепираат полицијата како свој сервис, туку само како тупаницата од долгата рака на власта. И тоа не можат да го променат сите фиктивни проекти на Владата за приближување на полицијата до граѓаните, а граѓаните пак остануваат на милоста на политичката структура на власт.
Крајниот резултат е сведување на полицијата на соучесник во криминалот на власта. Уште повеќе, на овој начин власта може партиските (па дури и криминалните) интереси да ги прикаже како државни интереси, како интереси на државната безбедност – а своите критичари и опоненти како криминалци. Бидејќи тогаш полицијата е слепа, нема и глува, па нема кој да каже поинаку.
А се што треба да направиме е да го прекинеме кругот. Еднаш и засекогаш.