Македонскиот град Скопје, еден од најмалку познатите главни градови во Европа, одбележува десет години откако помина низ необичен градежен проект дизајниран да го врати неговиот национален идентитет. Токму сред Скопје стои т.н „бронзен среден прст“ висок 22 метри насочен кон Грција. Се издигнува над градот, блеска на сонцето, џуџесто е сè друго на централниот Плоштад Македонија, пишува новинарот Мило Бревиц за Fodors Travel.
„Ова е нашиот начин да им го кажеме своето“, рече некогашниот министер за надворешни работи Антонио Милошоски за величественото здание, пишува Бревиц.
Прстот не е буквално прст, туку метафора во форма на статуа на најпознатиот „син на Северна Македонија“, Александар Велики – антички херој во центарот на децениската борба на поранешната југословенска нација со Грција за нејзиното име. Како и многу нешта, во малиот град од југоисточна Европа не е како што на прв поглед изгледа.
Првично, Александар изгледа многу како класичните градби и статуи кои го населуваат античкиот ривал на Северна Македонија на југот. Всушност, тој има само десет години, а не 3.000. Александар беше една од 136-те објекти изградени по неверојатна цена од повеќе од 700 милиони долари како дел од многу контроверзниот проект за „антиквизација“ на поранешната влада на ВМРО-ДПМНЕ наречен Скопје 2014 година.
По една деценија, многу од статуите се веќе се распукани и се распаѓаат, ако за некои сеа голема гордост за други се целосен срам, во зависност од тоа кого прашувате.
Одбрана на спомениците
Пред 50 години, јапонскиот архитект Кензо Танге се зафатил да го направи Скопје модерен град, откако земјотресот во 1963 година срамни со земја 80% од објектите. Тој беше успешен, но цената беше ниво на брутализам прилично неверојатно мрачно, дури и според стандардите на источниот блок. Тоа му помогна на Скопје да ја добие титулата најмалку посетен главен град во Европа и да ја задржи со децении. Денес пак дури 3 милиони туристи го посетуваат градот со 600.000 жители секоја година.
„Луѓето во туризмот го сакаат Скопје 2014 година“, ми вели Дебуз од нејзината продавница близу до централниот плоштад. „Порано немавме туризам, а сега доаѓаат се повеќе луѓе“.
Дебуз се среќава со групи од овие посетители пред големиот хотел Мериот и ги носи прво во Спомен-куќата на Мајка Тереза, објаснувајќи дека светицата ги поминала првите 18 години во градот. Пред куќата има статуа реплика на оригиналот уништен во земјотресот. Оттаму, тие ќе се упатат кон делумно срамнета, сега обновената железничка станица, која стана главен музеј во градот. Потоа, групата оди преку реката Вардар преку 600 години стариот Камен мост, кој е главната икона на Скопје.
Групата завршува на централниот плоштад, опкружен со статуи.
Друг бранител на нивната изградба е Цветин Чилиманов, конзервативен коментатор кој верува дека тоа било клучен дел од преименувањето на земјата во 2018 година од Поранешна Југословенска Република Македонија во она што е денес.
„Нашите соседи беа многу непријателски настроени кон идејата дека сме таму. Грците имаа жестока реакција на македонската независност и се обидоа да ја задушат земјата уште од раѓање“. Тој вели дека четиригодишниот проект му покажа на светот дека Македонците „нема да бидат малтретирани“ да изберат друго име, како што бараа Грците.
Други се помалку убедени. Една од причините е што цените на некои од статуите се збунувачки. Голема лиена фигура на питач, која чинела 1 милион евра (1,07 милиони долари), стои блиску до млада девојка во мини здолниште и држи телефон. статуата на бришач за чевли чинеше 1,5 милиони евра .
„Тоа нема никаква смисла“, признава и Дебуз.
Начинот на кој статуата на Александар е опкружена со многубројни, сè понејасни членови на неговото семејство ги наведува локалните жители да се пошегуваат дека штотуку му оддале почит на неговиот трет братучед што еднаш бил отстранет.
Прошетајте низ центарот и во збунетоста може да додадете досадно чувство на дежа ву. Ова е благодарение на начинот на кој поранешниот премиер Никола Груевски (познат како Господин Cut and Paste) најде многу директна инспирација за Скопје 2014 во неговите светски патувања. Верзиите на Триумфалната капија, Белата куќа и Пантеон се таму исто така.
„Фала богу што не отиде во Египет и не ги донесе пирамидите“, се пошегува Дебуз.
Смеата одамна престана за оние кои го обвинуваат Груевски дека со измама потрошил стотици милиони на проектот. Тие излегоа на улиците во 2016 година во она што сега е познато како Шарена револуција за да бараат одговорност за корупција. Демонстрантите го фокусираа својот бес на статуите, претворајќи ги во распрскани виножита со лансирање наполнети балони со боја.
Бранимир Сталетовиќ, академик кој ги проучува протестните движења на Универзитетот Карл-Франзенс-Грац, објасни: „Статуите на Скопје 2014 тогаш беа главна цел на демонстрантите, кои фрлаа боја врз предметите, гледајќи ги како симболи на авторитарната власт .“
Тоа е трогателен потсетник за пропаѓањето. Поплочените делови се испукани. Бетонот на барокните фасади на зградите очигледно е од стиропор. Кофа стои во Македонскиот народен театар бидејќи протекува од дождот. Полицајците постојано чуваат стража околу фонтаната под нозете на Александар за да ги спречат бездомниците да се мијат во неа додека во позадината Вагнер и американски божиќни песни се шират од звучниците на златните канделабри.
„Тоа е проект кој чини речиси 700 милиони долари, што е голема сума за сиромашна земја како Северна Македонија. Со тие пари можеше да се градат болници, градинки, училишта, автопати“, ми вели новинарот Васко Магелов.
Можеби е кич, па дури и смешно однадвор, но античките градби исто така го прикриваат и го крадат вниманието од она што е фантастичен град.
Силната страна се рестораните
Во областа Дебар Маало, 50 различни ресторани служат обилни балкански јадења како што се кравји јазик, свинско црево и печен јагнешки мозок. Опуштените вибрации на акустична гитара што се наоѓаат овде се заменуваат со локална форма на турбо-фолк ако одите надвор од центарот на места како Ла Тана, каде што групи пријатели седат на кружни маси и пијат шишиња раки додека, многу часа подоцна, не почнат да танцуваат на столовите.
Старата градска чаршија е место со отомански и византиски стилови изградена и обновена по неколку војни и земјотреси од 12 век наваму. Ранташа Бојан, кој води велосипедски обиколки низ градот, предлага еден вид дупли лебен бурек уникатен за Скопје наречен симит погача од пекара во подрумот на чаршијата.
Географијата игра повеќе улога во обликувањето на животот во Скопје отколку во повеќето градови. Една од ретките предности што се појавија од урнатините на земјотресот во 1963 година беше неговата реконструкција во корист на велосипедите. Сега повеќето булевари имаат лента, што го прави „најпријателскиот град за велосипеди на Балканот“ според Бојан.
Самиот град се наоѓа на рамнина опкружена со планини. Пешачењето или фаќањето жичара до врвот на Водно дава добар поглед на градот, како од старата тврдина на ридот или барот на покривот на хотелот Арка. Скопје е најдобро да се посети во пролет или есен кога високите летни температури не ги принудуваат граѓаните да се затворат во поголем дел од денот.
Со тага во гласот, Бојан признава дека ги нема веќе неверојатно лабавите закони за лиценцирање, кои дозволуваа баровите да работат цела ноќ до утро. Од 2004 година, прекинот на работа во клубовите е во 3 часот по полноќ, влошувајќи го она што водичите го сметаат за жален дел од ликот на Скопје.
„Проблемот во Скопје е што мнозинството луѓе не танцуваат. Тие остануваат вкочанети“, вели тој.
Во летните месеци, неколку места се преселуваат во централните паркови за да обезбедат поладна верзија на клубови што се простираат под дрвјата и имаат тенденција да го игнорираат полицискиот час. Кога музиката свири и ѕвездите сјаат над гранките овде, лесно е да се заборави распаднатиот град и облакот прашина од политиката, што исто така го обзема Скопје.
Преземено: Градска.мк