Автор: Драги Ѓоргиев, претседател на Комисијата за историски и образовни прашања со Бугарија
Според еден извештај на активист дојден од Бугарија да шири национална пропаганда меѓу христијаните во Охридско-струшкиот регион кон крајот на XIX век, на тајната средба на која меѓу присутните имало и еден поп, тој со силен жар зборувал за идеите и националната борба и очекувал нескриен ентузијазам посебно од свештеното лице, но наспроти тоа, според неговите зборови „… попот повеќе се интересираше за тоа дали во чашите има доволно ракија и дали има доволно кисела зелка“.
Овој пример за ентузијазмот на прифаќање на новите идентитети од страна на „замислените заедници“ во Македонија (замислени во политичките, историските и географските кабинети на соседните нации-држави), само ја покажува некомпатибилноста на националните идеи со милетската (верската) идентитетска основа на османлиските верски заедници.
Младите балкански нации-дражви, повикувајќи се на нивното „историско право“, ги истакнаа своите територијални аспирации кон регионот Македонија и во име на тоа право извршија брутална културна, образовна и политичка „инвазија“ врз споменатите замислени заедници. Притоа, за нив воопшто не беше важно дека современите национални идентитески обележја ги наметнуваа на население кое повеќе од 500 години живееше во една силно теократска држава (речиси со византиски реликти кај христијаните), кое беше поделено во верски (милетски) заедници и чиј најважен идентитетски столб беше верата.
Во периодот кога започна борбата за нив, тие луѓе немаа чувство дека припаѓаат кон одредена нација во современа смисла. За нив најважни беа локалната заедница, верата и мајчиниот јазик на кој комуницираа меѓу себе. Тие беа целосно рамнодушни и незаинтересирани за националните идеи што им се нудеа, затоа што не го разбираа концептот на национален идентитет. Уште повеќе што околу 99% од тоа население беше неписмено.
Зато,а наметнувањето на новите идентитети беше мачно и болно и за самите држави и за самото население. Некомпатибилноста на националните идеи со милетската традиција не дозволуваше да се создаде духовно, културно и национално единство меѓу различните верски заедници кое ќе превладее во полза на една од балканските држави. Тоа доведе до силен балкански антагонизам, кој заврши со крвавите Балканските војни (1912/13), во кои, се разбира, најмногу настрадаа оние чии души требаше да бидат „спасени и ослободени“.
Речиси во исто време кога се создадоа новите нации-држави на Балканот во XIX век, кои и самите започна со градењето на својот сопствен идентитет, започна и процесот на развој на посебниот македонски идентитет.
И тој процес се одвиваше на сличен начин како и кај другите балкански соседи, односно во неколку етапи: објавување на првите текстови со употреба на македонските дијалекти (Кирил Пејчиновиќ, Јоаким Крчовски), со што се буди словенската етничка свест и започнува борбата за словенски литературен јазик (иако во тоа време определен како бугарски); со објавување на првите учебници напишани на западните македонски говори (Партениј Зографски, Димитар Македонски, Шапкарев, потоа Џинот, браќата Миладиновци) пришто во фокусот е борбата против елинизмот, но исто така, се размислува и за заеднички македонско-бугарски литературен јазик; со објавување на првите граматики и национални публикации и формирање на првите литературни национални друштва (Ѓорги Пулевски, Крсте Мисирков, Димитрија Чуповски), пришто македонскиот национален идентитет започнува да се спротиставува на бугарскиот и српскиот.
Периодот по Првата Светска војна беше период на јасна кристализација на националниот и лингвистичкиот македонски идентитет, односно тоа беше „време на зреење“.
Тој процес, се разбира, беше жестоко попречуван и негиран од соседните држави и во рамките на османлиската држава, а по поделбата на Македонија и во рамките на другите држави. Сепак, процесот продолжи со различен интензитет кој на крајот резултираше со формирањето на Република Македонија (1944) во рамките на југословенската федерација.
Нема никаква дилема дека тоа беше резултат на започнатиот процес во XIX век. Затоа не може да се каже дека македонскиот идентитет беше манифестиран откако беше формирана македонската држава, ниту пак дека македонизмот го измисли Тито за да го реши македонското прашање. Исто така, да се тврди дека македонскиот идентитет го измисли Коминтерната „од ништо“ е непочитување и негирање на историските факти и процеси.
Од друга страна, тој процес во својот почетен период неминовно беше културно, јазично и духовно силно испреплетен и во многу блиски контакти со некои од соседните народи, пред сѐ, со бугарскиот. Во контекст на тоа, кај дел од македонската интелектуална и револуционерн елита имаше поинакви идентитетски определби, односно тие се определуваа како Бугари.
Но, имајќи го предвид целокупниот регионален, верско-културен и политички контекст во тоа време и влијанието на соседните порани и посилни кулурни и ревоволуционерни движења, а потоа и државни пропаганди,симплифицираното и еднострано објаснување на овие идентитетски определби и нивното прифаќање како „објективна историска вистина“, не може да биде конечен и единствен одговор на ова сложено прашање.
Силната испреплетеност меѓу македонското и бугарското во тоа време мора да биде анализирана внимателно, имајќи ги во предвид сите нејзини аспекти, особено идентитетскиот. И таа анализа мора да биде целосно ослободена од идеолошки и политички амбиции. И од емоции.
Текстот на Драги Ѓеоргиев е објавен по барање на НОВА, како придонес во дебатата за македонско-бугарското прашање