Поминаа 42 години од 4 мај 1980 година, кога почина Јосип Броз Тито, поранешниот претседател на поранешна Југославија.
А на 4 мај, на веста дека Тито починал, во Југославија владее молк – од Триглав до Гевгелија. Реки од солзи течеа. Југословенот плачеше за својот сакан Јосип Броз. Плачеа и стари и млади, работници и селани, пионери и млади, мајки и ќерки, татковци и синови. На самиот ден на погребот на 8 мај, во Југославија сè замолкна: оваа напатена земја се прости од најмилиот син што го роди.
А светот, како реагираше светот на веста дека „светскиот државник“ си заминал од овој свет? Најдобар одговор на ова прашање го дал погребот на Тито. На тој ден Белград, каде што беше погребан Тито, беше во центарот на вниманието на целиот свет.
На погребот присуствуваа 229 делегации од 127 земји од сите пет континенти, а статус на државна делегација имаа дури 122 делегации. Дотогаш, а не од тогаш, вакво нешто не е забележано во светот. Можеби никогаш. Многу работи, главно не убави, се случија во поранешната држава по смртта на Тито.
Единството на југословенските народи и народности (братството и единството, како што рече Тито) се распарчи. Од едната се создадоа прво шест држави, а потоа и седмата (Косово), околу чија независност уште долго ќе се кршат копјата. Некои од овие нови држави скапо ја платија својата независност – со крвта на своите граѓани и големото уништување на материјалните добра. Денес ниту една од овие држави не може да ја „предаде“ Југославија, кога станува збор за многу сегменти од општеството.
Во периодот по Тито имаше (и се уште има) пофалби и за ликот на Тито и за неговото дело. Тито беше и останува истакната личност на модерната ера, не само на југословенската, туку и на светската политичка сцена. Што е тоа што го доведе до тој пиедестал?
Дали само од „обичен“ металски работник се претвори во исклучителен великан, чие мислење беше почитувано во светот и со задоволство го пречекаа светските лидери, без разлика на нивната блоковска припадност во тогашната блоковска поделба. Не, не е.
Дали само што успеа да доведе една мала земја и нејзините народи од страна на главниот колосек на меѓународното одлучување. Не, не е ни тоа. Дали само додека беше жив влезе во историјата на земјата во која е роден и во светската историја? Ниту тоа, бидејќи такви примери има и меѓу современиците на Тито.
Тито е она што е благодарение на „границите“ на неговиот животен пат – настани кои оставија трага на Југославија, нејзините народи и националности, а некои и на светската историја.
Првата „граница“ на животниот пат на Јосип Броз е 1941 година. Хитлеровиот напад на Југославија јасно го покажа своето гниење. Иако, поради силното противење од политичките и воените кругови, не успеа веднаш да се вклучи во вооружен конфликт и да даде отпор, Комунистичката партија на Југославија, на чело со Тито, не го призна поразот и го прифати распарчувањето на Југославија.
Навестувајќи дека допрва следува одлучувачка битка, таа побара војската и граѓаните да го сочуваат оружјето за времето кога ќе треба да ја бранат својата татковина.
Тито далекувидно ги согледал формите и начините на ослободителната борба и заклучил дека ослободувањето на земјата мора да биде исклучиво дело на југословенскиот народ, што било наведено во прогласот испратен до југословенското раководство на 4 јули: „Знајте дека вашето ослободувањето може и мора да биде извојувано од вашите сопствени сили“.
Веднаш по германскиот напад на Советскиот Сојуз, народите и народностите на Југославија се кренаа во сенародно востание, предводено од Комунистичката партија и Тито. Започнува најславниот еп во историјата на Југославија.
Во невозможни услови, кога земјата беше окупирана од многу надмоќен непријател, во моменти кога воената моќ на земјата беше разбиена и нејзините старешини заробени, и кога целиот економски потенцијал на земјата беше ставен во служба на непријателот. Востаничките пушки беа запалени, први во рацете на Жикица Јовановиќ Шпанац на 7 јули во Бела Црква во Србија.
Наскоро целата земја беше зафатена со партизанска војна, која од една анемична земја создаде за силите на Оската ново, непредвидено бојно поле во поробена Европа. Народноослободителната борба не беше насочена само кон ослободување на земјата.
Истовремено, таа беше насочена кон создавање југословенска заедница на народи и народности, со сосема нови општествени односи. Така, народноослободителната борба беше истовремено и социјалистичка револуција, прва успешно спроведена по Октомвриската револуција.
Тие полни четири години херојска борба на народот и народноста на Југославија, на чело со Тито на чело со Комунистичката партија, се неизбришливо запишани во светската историја, особено во нејзиното антифашистичко поглавје. Веќе во 1945 година имаше уште една „граница“ на животниот пат на Јосип Броз. Веднаш штом заврши Втората светска војна, големите сили ја започнуваат својата гозба – цртање нова карта на Европа.
Од тоа не бега ниту Југославија: крвавите достигнувања од четиригодишната борба против окупаторот стануваат предмет на пресметки и нагаѓања на големите сили. Тогаш Тито рече: „Се зборуваше дека оваа војна е праведна и ние така ја сметавме. Бараме крајот на војната да има праведен епилог и секој да си биде господар“.
Слоганот „нема да го дадеме нашето – туѓо не сакаме“ беше израз на стремежот на народот и нацијата Југославија по секоја цена да ги бранат достигнувањата во борбата против окупаторот. Тито беше храбар и непоколеблив, а резултатот беше територијалниот интегритет на Југославија и нејзината независност.
Без Тито, територијата на Југославија би била помала, а Југославија веројатно би била потчинета и експлоатирана. Да не беше Тито, Хрватска, на пример, немаше да има се што има денес покрај јадранскиот брег. Има неколку пресвртни точки во историјата на Југославија.
Една од нив, чие значење се споредува со народноослободителната борба е 1948 г. Таа година е третата „граница“ на Јосип Броз. Сталин, кој во тоа време беше на врвот на својата моќ, не можеше да се помири со фактот дека една мала земја го гради својот пат кон социјализмот, без свои централистички и семоќни диктати.
Сталин се обиде да застане на патот, да го негира идентитетот на Југославија и да ја одземе нејзината независност. Сите претходни активности на Комунистичката партија и Тито беа ставени на тест во 1948 година.
Тито имаше храброст и сила, лична и политичка, да каже „не“ на обидот на Сталин да ги одврати народите и народностите на Југославија од насоката на социјалистичка револуција и слобода и да го ускрати правото на самоопределување.
Во тоа време, спротивставувањето на Сталин беше еднакво на самоубиство. И денес во американските кругови ова „не“ предизвикува стравопочит, а има повисок рејтинг дури и од народноослободителната борба. Времето и настаните кои следеа по „не“ ја потврдија исправноста на патот по кој Тито ја водеше Југославија во тие кобни денови од нејзината историја.
Јосип Броз даде исклучителен придонес за југословенското општество и социјализам, како и за меѓународниот напредок, преку развојот на самоуправата. Првиот чекор во оваа специфична југословенска форма на самоуправување беше Законот за преминување на фабриките на работничко управување, кој беше усвоен од Народното собрание во јуни 1950 година.
Во времето на макотрпното пробивање на економската блокада предизвикана од Титовото „не“ на Сталин, тоа беше храбра одлука за нов концепт за градење општествени односи во земја која сè уште не е закрепната од четиригодишната војна против окупаторите.
Сумирано во паролата „фабрики за работници – земја за селани“, оваа одлука правилно ги изразуваше аспирациите на работникот, народот и националноста на Југославија. По воведувањето на самоуправата, Југославија доживеа вистински бум со значително зголемување на индустриското производство и извозот.
Ова зголемување го подобри животниот стандард на граѓаните и го подобри образованието и здравствената заштита. Изградени се многу социјални станови и фабрики, изградена е инфраструктура… Затоа, 1950 година со право се смета за „пресвртница“, четврта по ред на Титовиот животен пат.
По Втората светска војна започнува процесот на распаѓање на стариот колонијален систем, а од друга страна се повеќе се соочуваат двете големи сили, САД и СССР, па се чини дека може да дојде до нова светска војна.
Почнува „поставата“ на земјите во два големи блока – источен и западен. Се чинеше дека целиот свет ќе се подели на два дела. Јосип Броз генијално сфаќа дека врзувањето за еден од блоковите само придонесува за конфронтација, а дека блоковите се само минлива креација, која крие буриња барут, чија експлозија е можна во секој момент.
Тој длабоко разбрал и бил многу сигурен дека светскиот напредок, мирот и слободата можат да се заштитат со зачувување на независноста на земјите и народите и собирање што е можно повеќе земји и движења подготвени да се вклучат во барањето мирно решавање на споровите.
Неговата идеја наиде на поддржувачи и на тој начин се формираше Движењето на неврзаните, кое помогна да се развијат други елементи за зачувување на светскиот мир. Така, Тито, како еден од градители на неврзаноста, го даде својот голем придонес за целото човештво.
Првата конференција на Движењето на неврзаните се одржа во септември 1961 година во Белград. Таа година е, значи, петта „граница“ на Тито. Јосип Броз никогаш не се двоумел кога станувало збор за усогласување на активностите на општеството со барањата на реалниот живот. Така, Уставот од 1963 година го започна процесот на големи општествени промени во Југославија.
Единаесет години подоцна, во 1974 година, беше донесен нов устав како природно продолжение на овој процес. Уставот од 1974 година означи нова етапа во борбата за социјализам, со цел целосно да се обезбеди одлучувачката улога на работничката класа во сите области од општествениот, политичкиот и економскиот живот на земјата.
Уставот беше од посебно значење за Бошњаците. Тие (тогаш како муслимани) за прв пат добиваат еднаков статус на луѓето во југословенската заедница.
Овој устав ги промени и односите во федералната структура на земјата, што беше од далекосежно значење. Затоа 1974 година беше уште една, овојпат последна, „граница“ на животниот пат на Тито.
По смртта на Тито, најмногу приговори на овој устав дошле од Србија, поради поголемата автономија што им била дадена на покраините Косово и Војводина.
(Преземено од српски Данас)