Наместо мирно решавање на споровите, вооружен напад на Бањска; наместо да прифаќа национални симболи и да го почитува територијалниот интегритет, Србија со своите резерви; наместо непречено членство на Косово во меѓународните организации, работна група да го попречува; Наместо решение за положбата на Србите на Косово и финансирање од Србија, укинување на динарот и затворање на српските институции.
Сандра Цветковиќ
Сето ова се чекори кон прекршување на Договорот за патот на нормализација на односите меѓу Косово и Србија , кој беше прифатен пред две години – на 27 февруари 2023 година – од премиерот на Косово, Албин Курти и претседателот на Србија, Александар Вучиќ, во Брисел.
Документот, кој во јавноста беше познат и како „Франко-германски план“ и имаше поддршка од САД, требаше да доведе до сеопфатен договор за нормализација на односите меѓу Косово и Србија.
Тоа беше договорено десет години откако двете страни го потпишаа првиот Бриселски договор. А, за да се „обезбедат“ дека ќе се спроведе, тие се договорија и за Анексот за имплементација на состанокот во Охрид, Северна Македонија, на 18 март 2023 година.
Пет клучни информации од средбата во Охрид
„Имаме договор“, ентузијастички рече тогашниот шеф за надворешна политика на ЕУ, Жозеп Борел.
Тогаш специјалниот претставник на САД за Западен Балкан, Габриел Ескобар, рече дека тоа е „тежок, но неопходен договор“ кој „ќе ги отвори вратите за регионот да влезе во нова ера на мирот“.
Со договор, Косово, меѓу другото, беше обврзано да формира Заедница на општини со мнозинско српско население, додека Србија не требаше да го блокира членството на Косово во меѓународните организации.
Договорот предвидуваше и еднакви права за Косово и Србија, почитување на територијалниот интегритет и неповредливост на границите, признавање на државните симболи и отворање дипломатски претставништва на Косово и Србија во седиштата на владите на овие земји.
Меѓутоа, во последните две години, на терен се случи речиси спротивното од имплементацијата.
Радио Слободна Европа се обрати до Владата на Косово, Канцеларијата за Косово во Владата на Србија, Претседателството на Србија, како и до Европската Унија – која посредува во дијалогот меѓу Косово и Србија – со прашањето кој е одговорен што договорот останува само „мртво писмо на хартија“, но не доби одговор од ниту една институција.
Германска амбасада: Договорот не е застарен
Германската амбасада во Косово соопшти дека Договорот за патот на нормализирање на односите меѓу Косово и Србија и Анексот за негова имплементација не можат да бидат застарени.
Според неа, документите остануваат обврзувачки за двете страни и основа за понатамошни преговори.
Очекуваме целосна имплементација“, се вели во соопштението дадено за Радио Слободна Европа.
Германската амбасада призна дека има „ограничен напредок“ во дијалогот во последните две години, но дека тоа „во никој случај не ги намалува достигнувањата и меѓусебните разбирања, дефинирани со Охридскиот договор“.
„Србија и Косово ја потврдија својата посветеност на Охридскиот договор во контекст на Планот за раст на ЕУ. „Сметаме дека има нов моментум во дијалогот под водство на новата Европска комисија и нејзината висока претставничка Каја Калас, заедно со новоименуваниот специјален претставник на ЕУ, Петер Соренсен“, се вели во соопштението на германската амбасада.
На оваа тема РЕЛ контактираше и со амбасадите на САД, Франција и Обединетото Кралство, но не добија одговор.
„Воздржување од закани и употреба на сила“ беше заменето со нападот во Бањска
Наместо „сите спорови меѓу Приштина и Белград да се решаваат исклучиво со мирни средства и да се применува воздржаност од закани и употреба на сила“, како што е предвидено во член 3 од договорот, во Бањска, Звечан се случи вооружен напад од Срби, при што беше убиен полицаец.
Во престрелката што следела, биле убиени уште тројца српски напаѓачи.
Настанот се случи на 24 септември 2023 година , околу шест месеци по постигнувањето на договорот.
Одговорноста ја презеде тогашниот потпретседател на Српската листа, Милан Радоиќиќ, кој подоцна поднесе оставка од функцијата во оваа партија – најголемата од Србите на Косово.
Косовските власти поднесоа обвиненија против повеќе од 40 лица во случајот Бањска – меѓу нив и Радоичиќ, за кој се верува дека е на слобода во Србија.
Косово го опиша нападот како терористички и ја обвини Србија дека стои зад него – нешто што Белград силно го демантираше.
Меѓународната заедница остро го осуди нападот и побара учесниците да бидат изведени пред лицето на правдата.
„Сметаме дека имало одредени финансиски и организациски врски со државата Србија, но тоа темелно го истражуваме“, рече Ескобар во интервју за Радио Слободна Европа во март 2024 година.
Поранешниот заменик помошник државен секретар додаде дека САД не бараат од Србија да го истражи овој напад, туку да преземе одговорност.
Резервите на Србија за договорот
Во членовите 1 и 2 од Договорот за патот на нормализирање на односите стои дека страните ќе развиваат нормални и добрососедски односи, меѓусебно ќе ги признаваат националните документи и симболи и ќе ја почитуваат нивната независност и територијален интегритет.
Но, во декември 2023 година, тогашната премиерка на Србија, Ана Брнабиќ, испрати писмо до ЕУ, во кое Србија изразува резервираност за договорот и анексот за негова имплементација.
Што се случува со писмото на Брнабиќ?
Во писмото таа нагласи дека договорот се смета за „прифатлив само во контекст кој не вклучува де факто и де јуре признавање на Косово“.
Тогашниот претставник на ЕУ во дијалогот Косово-Србија, Мирослав Лајчак, во септември 2024 година изјави дека Србија го повлекла писмото.
Во меѓувреме, косовскиот премиер Албин Курти инсистираше на потпишување на договорот како гаранција за неговата имплементација.
Но, Европската Унија во неколку наврати потенцираше дека таа е правно обврзувачка за двете страни, иако не е потпишана.
Косовската блокада во Советот на Европа
Во членот 4 од Договорот за патот кон нормализирање на односите се предвидува дека „Србија нема да се противи на членството на Косово во ниту една меѓународна организација“.
Невалидноста на Охридскиот договор за членство во меѓународни организации
Претседателот на Србија, Александар Вучиќ и други претставници на оваа земја во неколку наврати порачаа дека никогаш нема да дозволат Косово да стане членка на Обединетите нации.
На 5 април 2024 година, по налог на Вучиќ, беше формирана работна група за координирање на активностите на државните органи во врска со „проблемот со приемот“ на Косово во Советот на Европа.
Тој побара главниот аргумент против приемот на Косово во Советот на Европа да биде фактот што Приштина не ја формирала Заедницата на општини со мнозинско српско население, а не дека „Косово не е држава“, бидејќи тоа, како што рече, нема да има ефект, бидејќи повеќето земји-членки на ЕУ го признале Косово.
Парламентарното собрание на Советот на Европа на 16 април ја одобри препораката за прием на Косово во оваа организација, но земји како Франција и Германија го условија неговиот прием во формирањето на Заедницата на општини со мнозинско српско население.
Бидејќи Косово го одби ова барање, неговото членство во Советот на Европа не беше вклучено во агендата на Комитетот на министри на ова тело на 17 мај 2024 година.
Одбивањето на Косово да преземе чекори кон формирање на Асоцијацијата
Членот 7 од Договорот за патоказот за нормализација на односите предвидува на српската заедница во Косово да и се обезбеди „соодветно ниво на самоуправување и способност да обезбедува услуги во одредени области, вклучително и можност за финансиска поддршка од Србија и директен канал за комуникација со Владата на Косово“.
Лајчак: Косово да формира Здружение, Србија да ги признае косовските симболи
Во октомври 2023 година, претставниците на големата петорка – Европската Унија, Соединетите Американски Држави, Франција, Германија и Италија – претставија нацрт-статут за Заедницата на општините со мнозинско српско население во Косово и Србија.
Но, премиерот на Косово, Албин Курти, одби да го испрати тој нацрт-статут на разгледување до Уставниот суд, што беше првиот чекор кон формирањето на Асоцијацијата.
Наместо Здружението, затворање на српските институции и укинување на динарот
Статутот на Заедницата на општини со мнозинско српско население дава решенија за положбата на српската заедница во Косово, ја регулира заштитата на нејзините права, како и финансирањето од Србија.
Иако не беше формирано, Косово, во декември 2023 година, усвои регулатива со која се забрануваат трансакции за плаќање во динари, што ја погоди српската заедница, која добива различни исплати од српскиот буџет – од плати до детски додатоци.
Од јануари 2024 година, пак, Косово почна да ги затвора и институциите кои работеа во рамките на српскиот систем, со образложение дека нивната работа е незаконска.
Овие одлуки на косовската Влада наидоа на остри критики од меѓународната заедница, која ги опиша како „еднострани и некоординирани“.
Западните земји го критикуваа Косово што не понуди алтернативни решенија пред да го укинат динарот и да ги затворат српските институции.
Непочитување на другите постигнати договори
Во последните две години, Европската унија повтори дека Косово и Србија не ги почитувале ниту другите договори, иако членот 10 од Договорот за патоказот за нормализирање на односите предвидува дека „двете страни ја потврдуваат својата обврска да ги спроведат сите претходни договори во дијалогот, кои остануваат валидни и обврзувачки“.
Косовската влада во средината на јули минатата година соопшти дека има намера да го отвори за сообраќај главниот мост на реката Ибар во Митровица, кој го дели градот на југ со мнозинство Албанци и север со мнозинство српско население.
На оваа идеја остро се спротивставија ЕУ и земјите од Квинт (САД, Германија, Франција, ОК и Италија), кои порачаа дека мостот треба да се отвори исклучиво во согласност со соодветните договори постигнати во рамките на дијалогот за нормализација на односите меѓу Косово и Србија.
Косово и Србија се согласија да го отворат мостот на Ибар во 2014 година, но во 2016 година беше договорен нов план за имплементација, со цел да се надминат несогласувањата околу различните толкувања на претходните заклучоци.
Мостот требаше да биде отворен во 2017 година, но во пракса тоа никогаш не се случи.
Одлуката за отворање на мостот за сообраќај треба да биде донесена во рамките на дијалогот и од мировната мисија на НАТО, КФОР, чии членови се на мостот.
Косовската влада на крајот се откажа од својата цел.
ЕУ вели дека Србија очигледно ги прекршила обврските од дијалогот со Косово
Од друга страна, Владата на Србија, на 28 октомври минатата година, на Собранието му го предложи на одобрување законот со кој се предвидува судење на сите прекршоци предвидени во Кривичниот законик, а кои се сторени по прогласувањето на независноста на Косово во февруари 2008 година, како и законот со кој територијата на Косово се прогласува за зона на посебна социјална заштита.
Европската унија оваа иницијатива на српската Влада ја оцени како кршење на бриселските договори и го повика официјален Белград да го преиспита најавеното усвојување на законите.
Тој потсети дека обврските на Србија и Косово во однос на јурисдикцијата на правосудните органи се јасни уште од потпишувањето на првиот Бриселски договор за нормализација на односите во 2013 година.
Досега овие закони не поминаа во собраниска процедура во Србија.
Текстот е сопственост на Радио Слободна Европа