Неколку дена пред новата ескалација на насилството во Косово, политичкиот аналитичар Агон Малиќи предупреди дека такво нешто може да се случи наскоро и дека тоа ќе биде „токму она што Русија би сакала да го види, надевајќи се дека ќе го одвлече вниманието на Западот од Украина“. Тој смета дека зголемувањето на тензиите во голема мера е резултат на „српскоцентричната политика на Западот“.
Прашање што се појави од овие епизоди е: Кој го контролира северот на Косово? Одговорот на ова прашање можеби е клучот за решавање на долгорочниот спор меѓу Косово и Србија – и општо за безбедноста на Балканот“, вели Малиќи.
Тој објаснува дека четирите северни косовски општини се територијално поврзани со Србија преку ридски терен кој владата во Приштина тешко може да го контролира, а кој е „погоден за шверц, вклучително и оружје“. Мнозинството Срби кои живеат во овие општини се, како што наведува, многу непријателски расположени кон независноста на Косово и неговите институции. Според него во 1999 година, кога поразената југословенска армија се повлекуваше од Косово заедно со многу српски цивили во бегство, НАТО постави блокада на мостот што го делеше северниот град Митровица од остатокот од Косово.
Речиси две децении, дури и откако Косово стекна независност во 2008 година и кога Србите кои живеат во другите делови на Косово постепено се интегрираа во неговите институционални структури, северот остана свет сам за себе, пишува тој.
Околу 2015 година започна постепен процес на формална интеграција преку дијалог меѓу Косово и Србија со посредство на ЕУ, а во 2017 година паралелните српски структури за судството и полицијата беа интегрирани во косовскиот систем. Тој истакнува дека со години меѓународните организации го опишуваат северот како „жариште на организиран криминал“ или „локален посед на неколку поединци“, наводно поврзани со владата во Белград.
Малиќи вели дека сè тргна надолу во ноември 2022 година, кога косовските Срби на север ги напуштиле сите косовски институции, вклучително и полицијата и судовите.
Се чини дека одговорот на прашањето кој го контролира северот досега е: никој и сите во исто време. Оттука и хаосот и насилството, додека страните ги пробиваат границите и оружјето се чини дека е лесно достапно“, заклучува Малиќи.
Во анализата, објавена неколку дена пред денешниот инцидент, тој предупреди:
Северот дојде до точка каде што постои голема веројатност некој да биде застрелан и убиен, што ризикува опасна спирала на ескалација. Тоа е токму она што руската информативна војна предвидува дека ќе се случи и тоа е она што Русија би сакала да го види, надевајќи се дека ќе го одвлече вниманието на Западот од Украина“.
Малиќи смета дека главната причина за ескалацијата на тензиите се токму големиот западен дипломатски напор насочен кон подобрување на работите. Пред само неколку месеци Косово и Србија постигнаа договори во Брисел и Охрид кои требаше да доведат до целосна нормализација на односите. Меѓутоа, како што покажаа последните ескалации, овој напор е на работ на неуспех како и неколку слични досега, и тоа, како што наведува Малиќи, токму поради пристапот на Западот.
Уште од крајот на крвавиот распад на Југославија, со прогласувањето на независноста на Косово во 2008 година, што беше последното поглавје, пристапот на Западот кон смирувањето на Балканот беше да го повтори патот што го тргна Западна Европа по Вториот свет. Војна!, вели Малиќи.
Тој објаснува дека клучниот столб на овој пристап е фокусиран на патот на земјите кон пристапување во ЕУ, што требаше да создаде меѓузависност, да ги заштити правата на етничките малцинства и на крајот да ги направи границите како оние меѓу Косово и Србија помалку важни. Во 2011 година, дијалогот за нормализација меѓу Косово и Србија, поддржан од ЕУ, започна под претпоставка дека ЕУ има критична моќ на двете страни преку нејзината политика на условување, што ефективно би значело дека Србија еден ден ќе мора да ја признае независноста на Косово за да се приклучи во ЕУ.
Сите договори во 2013 и 2015 година произлегоа од овој дијалог, кој, меѓу другото, ги внесе северните паралелни институции во јатото на Косово и претставуваше голем чекор кон целосна нормализација. Договорите, исто така, предвидуваа дополнително ниво на автономија за косовските Срби преку Заедницата на општини со српско мнозинство .
Во тоа време ЕУ на неодредено време го стопираше своето проширување во Западен Балкан. Тешко е да се прецени неповратната штета и токсичната динамика што оваа историска одлука ја поттикна во целиот регион, вели тој.
Малиќи објаснува дека оваа одлука го охрабри авторитарното лидерство, го задуши економскиот раст и го отвори патот за капиталот од авторитарните земји да ги исполни потребите за финансирање, а можеби најзначајното е што го поткопа влијанието на ЕУ. Тој смета дека американските администрации биле многу посвесни за состојбите во однос на ранливостите што се создавале и дека тоа е причината поради која членството во НАТО во регионот напредувало, на пр. во однос на пристапувањето на Северна Македонија и Црна Гора, додека пристапувањето во ЕУ е во застој.
Долго време, САД го гледаа спорот за Косово и Србија како клучно регионално прашање, а актуелната ситуација и овозможува на Русија да служи како заштитник на интересите на Србија и да ја диктира нејзината геополитичка ориентација. Според Малиќи, Русија активно се обидуваше да ги поткопа напорите за нормализација меѓу Косово и Србија предводени од Западот“
Тој потсети дека во 2018 година, со поддршка на администрацијата на Трамп и некои земји од Европа, лидерите на Косово и Србија дури ја разгледаа идејата за размена на територија како решение. Така, делови од северно Косово би се приклучиле на Србија во замена за делови од регионот населен со Албанци на југот на Србија.
Напорите не успеаја, главно поради стравот од домино ефекти врз регионот, отпорот на неколку европски земји, пред се Германија, и неговата непопуларност на Косово, вели тој.
Потоа се случи руската инвазија на Украина во 2022 година.
Стратешката грешка на Русија доведе до отворање и ја нагласи итноста за решавање на спорот меѓу Косово и Србија“, наведува тој, додавајќи дека тоа доведе до иницијативата што резултираше со Основниот договор постигнат во февруари истата година.
Неодамнешниот договор не беше постигнување на крајната цел за заемно признавање, туку чекор што ќе му овозможи на Косово да се приклучи на мултилатералните институции без формално признавање на Србија, слично како што Западна Германија и Источна Германија се договорија да коегзистираат во меѓународниот арена. За возврат, Косово ќе ги исполни своите претходни обврски за правата на Србите во својата уставна рамка.
Малиќи смета дека, за да функционира основниот договор, „треба да има јасен и договорен редослед на настани за тоа кој што прави и до кога“.
Исто така, треба да има минимално ниво на доверба меѓу страните; јасни стимулации за усогласеност; и посредник со кредибилитет и потпора. Ниту еден од овие предуслови не постоеше – што објаснува зошто договорот веќе се распаѓа, вели тој.
Сепак, според него, ништо не го поткопува процесот како недовербата меѓу двајца лидери на Косово и Србија.
Се чини дека и двајцата навистина мислат дека другиот сака да започне војна и се впушта во „кукавичка игра“, обидувајќи се да го зароби другиот во курс на конфронтација со НАТО на север, вели тој.
Малиќи заклучи дека Вучиќ, кој се соочува со неделни протести, има јасен интерес да избегне каква било одлука за Косово и неуспех на договорот, но само доколку Западот не го гледа како единствен виновник. Тој смета дека на Вучиќ добро му одговараат тензиите на север, бидејќи „безбедносната криза помага да се задушат домашните протести и создава пречка за продолжување на дијалогот“.
Според него „вистинската цел за Србија останува или статус кво или етничките поделби, поради што Србите ги напуштија институциите само на север, а не на југ, каде што живеат мнозинството Срби“.
Стратегијата на Курти да им се спротивстави на пријателите и сојузниците на Косово во критичен момент остави многумина збунети. Не верува ли во некоја од западните гаранции? Дали тој и дава приоритет на домашната политика, каде што ЗСО е многу непопуларна идеја, а полициските акции на север се добри за рејтингот? Дали навистина верува дека може насилно да ја промени реалноста на теренот на северот? Дали има на ум друга, подолга игра?“, прашува Малиќи.
Тој наведува дека сето горенаведено може да биде точно, но дека, во секој случај, неговата стратегија „го постави Косово на курс на изолација од Запад и споделување на вината со Вучиќ, што нема да донесе ништо добро“.
Тешко е да се предвиди што ќе се случи понатаму. Веројатно има повеќе епизоди на контролирано насилство. Она што е јасно е дека сегашното статус кво на север, каде никој нема целосна контрола, повеќе не може да се одржува“, заклучи Малиќи.
.